Bir Zahiri İki Kıyas: İbn Hazm’ın Mantıki Kıyas Müdafaası ve Fıkhi Kıyas Karşıtlığı

Nasların lafzi anlamlarının esas alınmasını ve re’y, ta’lîl, fıkhi kıyas, is-tihsân, istislâh vb. yöntemlerin dini alana beşer müdahalesi sayılarak bütü-nüyle terk edilmesini savunan Endülüslü Zâhirî âlim İbn Hazm (ö. 456/1064), fıkıh usulü geleneğinde takdim edilen kıyas teorisine yönelik birçok eleştiri ileri sürmüştür. Bunlardan biri fıkhi kıyasın mantık ilmi açısından bilgi değerinin sorgulanmasına dairdir. Üstelik İbn Hazm fıkhi kıyas yerine tümdengelim yönteminin işletildiği, aralarındaki benzerliğe bakılmaksızın bir bütün veya isme dahil olan tüm cüzlere aynı hükmü vermeyi sağlayan mantıki kıyası (syllogism) İslami ilimlerin tümünde kullanmayı teklif etmiştir. Bu çalışmada, her ikisi de mantık ilminde geçerli istidlâl yöntemleri olmasına rağmen İbn Hazm’ın mantıki kıyası esas almakla birlikte fıkhi kıyasa karşı son derece menfi bir tavır takınmasının sebeplerinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda öncelikle İbn Hazm’ın ana hatlarıyla mantık ilmine bakışı ve bilgi anlayışı, akabinde fıkhi kıyasın tanımı, çeşitleri ve İslami ilimlere ne zaman dahil edildiği hususunda onun kendine has görüş ve eleştirileri incelenmiştir. Daha sonra İbn Hazm’ın mantıki kıyası muteber saymasının gerekçeleri üzerinde durulmuş ve fıkhi kıyasın bilgi değerine yönelik mantık ilmini referans göstererek dile getirdiği tespit ve itirazlar ele alınıp tartışılmıştır. İbn Hazm'ın iki kıyas türüne dair görüşleri, bütüncül bir yaklaşım ortaya koymak açısından onun mantık, kelam ve fıkha dair çeşitli eserlerindeki ilgili bahislerin birlikte ele alınması suretiyle irdelenmiştir. Çalışmada, İbn Hazm’ın mantık ilmi açısından fıkhi kıyası istikrâ yönteminin nakıs kısmı içerisinde değerlendirdi-ği ve kesin bilgi sağlamaması gerekçesiyle sonuçlarına güvenilmesine karşı çıktığı tespit edilmiştir. Buna göre fıkhi kıyasta bir tikelden hareketle -o tikelle aynı tümele bağlı olan diğer tikellerin hepsi incelenmeksizin- başka bir tikelin hükmü elde edilmekte, böylece varsayım ve zanna dayalı sübjektif bilgilerle akıl yürütmede bulunulup hükme ulaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İbn Hazm, İstidlâl, Fıkhi Kıyas, Mantıki Kıyas

One Ẓāhirī Two Analogy: Ibn Ḥazm’s Defense of Logical Analogy and His Opposition to Jurisprudential Analogy

The Andalusian Ẓāhirī scholar Ibn Hazm (d. 456/1064) argued that the revealed text's literal meanings should be based and the methods he saw as human intervention like re’y (opinion), qiyās (jurisprudential analogy), is-tihsān (juristic preference), etc., should be abandoned altogether. He put forward many criticisms of the theory of qiyās presented in works of the mainstream jurisprudence method. One of them is about questioning the value of analogy knowledge in terms of logic. This study aims to reveal the fundamentals of Ibn Hazm's criticism of qiyās in terms of logic. In this direction, Ibn Hazm's understanding of logic and knowledge and his unique views and criticisms about the time, which analogy was attached to Islamic studies, were examined. Then, the determinations and objections of Ibn Hazm, which he expressed by referring to the logic regarding the knowledge value of qiyās, were discussed. Consequently, it has been determined that Ibn Hazm evaluated the qiyās within the naqıs part of the induction method in logic and therefore opposed the reliance on its results. Because, in qiyās, a particular is reached concerning another particular without examining whole other particulars connected to the same universal. Thus, a judgment is achieved by referring to knowledge based on assumptions and conjectures. In jurisprudence, instead, Ibn Hazm proposed to take the logical analogy (syllogism) as a method that applies the deductive method and gives the same judgment to all particulars of a whole or noun, regardless of the similarity between them.

Keywords:

Ibn Hazm, Reasoning, Jurisprudential Analogy (Qiyās), Logical Analogy (Syllogism),

PDF

___

Acar, M. A. (2018). İbn Hazm’ın Hanefîlere Yönelik Kıyas Eleştirisi [Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üniversitesi.
Acar, M. A., & Durmuş, E. (2018). İbn Hazm’da Sahâbî Kavli ve Efdaliyet Nazariyesi. İçinde İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli SAHÂBE -III- Sahâbe ve Dirâyet İlimleri (ss. 293-320). Ensar Neşriyat.
Altunya, H. (2009). İbn Hazm’a Göre Anlamın Nesnelleştirilmesinde Mantığın Rolü. Milel ve Nihal, 6(3), 125-144.
Apaydın, H. Y. (2009). Kurtubalı Zâhirî Fakih İbn Hazm’ın Şer‘î Hükümleri Tasnifi: Merâtibu’ş-Şerîa. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 7(14), 107-119.
Apaydın, H. Y. (2017). İbn Hazm Zâhirîlik Düşüncesinin Teorisyeni. İSAM Yayınları.
Aristoteles. (1950). Organon III: Birinci Analitikler (H. R. Atademir, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
Aristoteles. (1952). Organon V: Topikler (H. R. Atademir, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
Ark, Ü. (2021). İslam Hukuk Usulünde Hüküm İstinbatı Gazali ve İbn Rüşd Örneği. Paradigma Akademi Yayınları.
Ateş, M. (2022). Gazzâlî’de Mantık ve Fıkıh Usûlü İlişkisi. Bursa Uludağ Üniversitesi.
Cessâs, A. b. A. (1994). El-Fusûl fi’l-usûl (en-Neşemî, Ed.; C. 1-4). Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye.
Cüveynî, İ.-H. A. (1997). El-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh (C. 1-2). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Çapak, İ. (2007). İbn Hazm’ın Mantık Anlayışı. Usul İslam Araştırmaları, 8, 23-46.
Debûsî, E. Z. (2007). Taḳvîmü’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh (H. M. el-Meys, Ed.). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Duman, S. (2010). Er-Redd Ale’l-Mantıkıyyîn Adlı Eseri Çerçevesinde İbn Teymiyye’nin Fıkhî Kıyas ile Mantıkî Kıyas Arasındaki İlişkiye Dair Gö-rüşleri. Hikmet Yurdu, 3(6), 193-210.
Ebherî, E. (2001). Keşfü’l-ḥaḳāʾiḳ fî taḥrîri’d-deḳāʾiḳ (H. Sarıoğlu, Ed.). Çantay Kitabevi.
Ece, M. N. (2022). Dinsel Bağlamıyla İbn Hazm’ın Mantık Felsefesi. Hitit İlahiyat Dergisi, 21(2), 1239-1264.
Emiroğlu, İ. (1999). Ana Hatlarıyla Klasik Mantık. Asa Kitabevi.
Fârâbî, E. N. (1931). İḥṣâʾü’l-ʿulûm (O. M. Emin, Ed.). Mektebetü’l-Hancî.
Fârâbî, E. N. (2014). Kitâbu’l-Burhân: Burhân Kitabı (metin-çeviri) (Ö. Türker & Ö. M. Alper, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Gazzâlî, E. H. (1997). El-Muṣtaṣfâ (M. A. Abduşşâfî, Ed.). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Gazzâlî, E. H. (2013). Mi’yâru’l-İlm: İlmin Ölçütü (A. Durusoy & H. Hacak, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Gazzâlî, E. H. (2016). el-Kıstâsü’l-müstakîm: Dosdoğru Ölçü (İ. Çapak, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Guerrero, R. R. (2013). Aristotle and Ibn Ḥazm: On the Logic of the Taqrīb. İçinde Ibn Ḥazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker (ss. 403-416). Brill.
Gül, Ş. (2001). İbn Hazm’ın Kıyası Reddi [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi.
Habenneke, A. H. M. (1993). Davâbitü’l-ma’rife ve usûlü’l-istidlâl ve’l-münâzara. Dârü’l-Kalem.
Haral, N. (2000). İbn Hazm’ın Hukuk Metodolojisinde Delil Kavramı [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1403). El-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm (A. M. Şâkir, Ed.; C. 1-8). Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1960). Mülaḫḫaṣu ibṭâli’l-ḳıyâs ve’r-reʾy ve’l-istiḥsân ve’t-taḳlîd ve’t-taʿlîl (S. Efgânî, Ed.). Matbaa’tü Câmia’ti Dımaşk.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1981a). Risâletân ecâbe fîhimâ an risâleteyni suile fîhimâ suâlu ta’nîf. İçinde İ. Abbas (Ed.), Resâilu İbn Hazm el-Endelüsî (C. 3, ss. 71-116). el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1981b). Risâletü’t-tevkîf alâ şârii’n-necât. İçinde İ. Abbas (Ed.), Resâilu İbn Hazm el- Endelüsî (C. 3, ss. 129-140). el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1983). Risâletü merâtibi’l-ulûm. İçinde İ. Abbas (Ed.), Resâilu İbn Hazm el-Endelüsî (C. 4, ss. 59-90). el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (1985). En-Nübẕetü’l-kâfiye fî uṣûli aḥkâmi’d-dîn (M. A. Abdülaziz, Ed.). Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (2007). Et-Taḳrîb li-ḥaddi’l-manṭıḳ ve’l-medḫal ileyh bi’l-elfâẓi’l-ʿâmmiyye ve’l-ems̱ileti’l- fıḳhiyye (A. b. M. et-Türkmânî, Ed.). Dâru İbn Hazm.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (2008). Es-Sâdi’ fi’r-red alâ men kâle bi’l-kıyâs ve’r-re’y ve’t-taklîd ve’l-istihsân ve’t-ta’lîl (M. b. H. Alü Selmân, Ed.). Darü’l-Eseriyye.
İbn Hazm, E. M. A. b. A. (2017). el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi (H. İ. Bulut, Çev.; C. 1-3). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
İbn Kayyim el-Cevziyye. (1998). İ’lâmü’l-muvaḳḳı’în an rabbi’l-ʿâlemîn (C. 1-5). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
İbn Rüşd. (2015). İkinci Analitikler’in Orta Şerhi (H. Kaya, Çev.). Klasik Yayınları.
İbn Sînâ. (2005). İşaretler ve Tenbihler (A. Durusoy, M. Macit, & E. Demirli, Çev.). Litera Yayıncılık.
İbn Teymiyye, T. (1993). Er-Red ʿale’l-manṭıḳıyyîn (C. 1-2). Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî.
İmamoğlugil, H. (2016). Akıl Yürütme (İstidlâl). İçinde Mantık El Kitabı (ss. 157-231). Grafiker Yayınları.
Kaya, E. S. (2001). Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
Kömürcü, K. (2016). Tasdik Türleri ve Beş Sanat. İçinde Mantık El Kitabı (ss. 235-260). Grafiker Yayınları.
Serahsî, M. b. A. (2005). Usûlü’s-Serahsî (C. 1-2). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Tan, O. (2007). Tarihî Bağlam ve Karakteristik Özellikleri Açısından İbn Hazm ve Usûl Anlayışı [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
Tan, O. (2014). İbn Hazm Örneğinde Kıyassız Bir Fıkhın İmkânı. Diyanet İlmi Dergi, 50(4), 9-31.
Tehânevî, M. A. (1998). Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm (C. 1-4). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Tekin, A. (2017). Varlık ve Akıl: Aristoteles ve Fârâbî’de Burhan Teorisi. Klasik Yayınları.
Yefût, S. (1986). İbn Hazm ve’l-Fikru’l-Felsefî bi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. el-Merkezu’s-Sekâfiyyu’l-Arabî, ed-Dâru’l- Beydâ.
Yurdagür, M. (1997). Haşviyye (C. 16, ss. 426-427). TDV Yayınları.