Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hegemonik Bir Söylem Olarak Medeniyet ve Din İlişkisi

Türkiye’nin modernleşme tecrübesi Tanzimat sürecinde başlatılan ve Cumhuriyet döneminde radikal bir reform programıyla kökleştirilen siyasal düzenlemelerle biçimlendirilmiştir. Tanzimat döneminde Batı merkezli yeni dünya düzeninin giderek güçlenen diskuru karşısında Osmanlı aydın-bürokratlarının önemli bir kısmı “Batı medeniyeti”nin kazanımlarını takip etmeyi kaçınılmaz bir öncül olarak kabul etmişlerdir. Bu çerçevede Osmanlı modernleşmesi bir taraftan tarihsel kimliğin korunmasına, diğer taraftan Batılı kurumların “ithal” edilmesine dayanan eklektik bir tabiata sahiptir. Medeniyet kavramı da bu çerçevede Tanzimat döneminden itibaren Batı’ya yönelmekle Osmanlı kimliğini korumak arasında nasıl bir denge kurulacağı sorusuyla bağlantılı olarak ortaya çıkmış ve tartışılmıştır. Bu tartışmaların önemli temalarından birisi de Batılılaşma çerçevesinde medeniyet ve din ilişkisidir. Cumhuriyet döneminde ise siyasal olarak medeniyet kavramına “kuru-cu” ve “taşıyıcı” bir misyon atfedilmiş, yeni bir toplum idealine gerçeklik kazandırmak üzere hayata geçirilen köktenci reformların itici gücü “asri medeniyet”lere yetişme çabası olarak tanımlanmıştır. Osmanlı modernleşmesi medeniyet tartışmalarında dine merkezi bir rol atfederken erken Cumhuriyet döneminde merkezi bir konuma yerleştirilen medeniyet tasavvurunda dine oldukça sınırlı bir yer açılabilmiştir. Bu makalede medeniyet ve din kavramlarının Türkiye’nin modernleşme tecrübesi açısından birbirini takip eden ve giderek dikotomik olarak birbirinin karşısında konumlandırılan seyri her iki dönemin siyasal dili ve ideolojik söylem kalıpları açısından incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Türk Modernleşmesi, Medeniyet, Din, Batılılaşma, Din Sosyolojisi

From Tanzimat to the Republic Civilization as a Hegemonic Discourse and Religion

Turkey's modernization experience was shaped by political arrangements initiated during the Tanzimat period and rooted in a radical reform program during the Republican era. In the face of the increasingly powerful discourse of the new Western-centered world order, a significant part of the Ottoman intellectual-bureaucrats accepted the pursuit of the achievements of "Western civilization" as an inevitable premise. In this framework, Ottoman modernization had an eclectic nature based on the preservation of historical identity on the one hand and the "importation" of Western institutions on the other. In this framework, the concept of civilization emerged and was discussed in connection with the question of how to strike a balance between turning towards the West and preserving the Ottoman identity. One of the important themes of these debates was the relationship between civilization and religion within the framework of Westernization. In the Republican period, the concept of civilization was politically attributed a "founding" and "carrier" mission, and the driving force of the fundamentalist reforms implemented to bring the ideal of a new society into reality was defined as the effort to catch up with "modern civilization". While the Ottoman modernization attributed a central role to religion in the civilizational debates, in the early Republican period, religion was given a very limited place in the vision of civilization that was placed in a central position. This article examines the course of the concepts of civilization and reli-gion in Turkey's modernization experience in terms of the political language and ideological discourse patterns of both periods.

Keywords:

Turkish Modernization, Civilization, Religion, Westernization, Sociology of Religion,

PDF

___

Abdullah Cevdet (1911). Şime-i muhabbet. İçtihad. (1329 h.), no. 89, s. 1980.
Atatürk’ün söylev ve demeçleri I-II-III. (1997). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Aydın, S. (1996). Türk tarih tezi ve halkevleri. Kebikeç. II/3, 107-130.
Baykara, T. (1990). Medeniyet kavramı ve Türk toplumuna girişi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 5(5), 1-14.
Braudel, F. (1996). Uygarlıkların grameri, İmge Kitabevi, 1996.
Coşkun, İ. (1989). Modernleşme kuramı üzerine. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(1), 289-314.
Cündioğlu, D. (1996). Ernest Renan ve ‘reddiyeler’ bağlamında İslâm-bilim tartışmalarına bibliyografik bir katkı. Dîvân. 1/2, 29-40.
Çiğdem, A. (2012). Aydınlanma düşüncesi. İletişim Yayınları.
--. (2002). Batılılaşma, modernite ve modernizasyon. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce. 3, 68-81. İletişim Yayınları.
Çolak, Y. (2009). Türkiye’de medeniyet ve modernleşme. Muhafazakar Düşünce, 6(21-22), 145-167.
Elias, N. (2000). Uygarlık süreci-I: batılı dünyevi üst tabakaların davranışlarındaki değişmeler. İletişim Yayınları.
Ersoy, M. A. (2010). Düzyazılar. A. V. Akbaş (Haz.), Beyan Yayınları.
Febvre, L. (1995). Uygarlık: kapitalizm ve kapitalistler. İmge Yayınları.
Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak. Kültür Bakanlığı Yayınları.
--. (2016). Hars ve medeniyet. Bilgeoğuz Yayınları, 2016.
[Gölpınarlı], Muallim Abdülbaki (1929). Cumhuriyet çocuğunun din dersleri sınıf: 3. Tefeyyüz Kütüphanesi.
Görgün, T. (2020). İslam ve Batı ilişkileri çerçevesinde medeniyet meselesi. Endülüs Yayınları.
Hamid ve Muhsin (1930). Türkiye tarihi. İstanbul.
İnan A. vd. (1930). Türk tarihinin ana hatları. İstanbul.
İnan, A. (1969). Medeni bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün el yazıları. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Karpat, K. (2008). Osmanlı modernleşmesi -toplum, kurumsal değişim ve nüfus. Ş. A. Zorlu Durukan-K. Durukan (Çev.), İmge yayınları.
Korlaelçi, M. (2001). Pozitivist düşüncenin ithali. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce-I: Cumhuriyet’e devreden düşünce mirası Tanzimat ve Meşrutiyet’in birikimi. İletişim Yayınları, 214-222.
Kurtoğlu, Z. (2005). “Türkiye’de İslâmcılık düşüncesi ve siyaset pozitivist yönetim ideolojisinin İslâm’ın siyasallaşmasına katkısı”. Modern Türkiye’de siyasî düşünce -İslâmcılık-. 201-216.
Mardin, Ş. (1991). Tanzimattan sonra aşırı batılılaşma. Türk modernleşmesi. İletişim Yayınları, 23-81.
Namık Kemal (1988). Renan müdâfaanâmesi. Abdurrahman Küçük (Haz.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Ogburn, F. W. (1955). Social change. The Viking Press.
Okumuş, Ejder (1999). Türkiye’nin laikleşme sürecinde Tanzimat. İnsan Yayınları.
Renan, E. (1988). İslam ve ilim. Renan müdâfaanâmesi. Abdurrahman Küçük (Haz.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 67-84.
Safa, P. (2010). Türk inkılabına bakışlar. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Sertel, Z. (1925). “Türkiye’nin Siyasi Tarihi”. Resimli Yıl. Cumhuriyet Matbaası.
Sunar, Lütfi (2020). Müslüman toplumlarda çağdaş medeniyet tartışmaları. Artuklu Akademi. 7(1), 77-97.
Sunar, Lütfi (ed.) (2021). Müslüman dünyada medeniyet tartışmaları, çağdaş düşüncede islam ve modernite, Albaraka Yayınları.
Tanpınar, A.H. (1976). XIX. asır Türk edebiyatı tarihi. Çağlayan Kitabevi.
Toprak, H.K. (2021). Hafızayı yoklamak: dini bakiyenin kayıp serencamını hatırlamak. Cumhuriyetin sessiz tanıkları. İz Yayıncılık.
Touraine, A. (2004). Modernliğin eleştirisi. Yapı Kredi Yayınları.
Tunaya, Tarık Zafer (1960). Türkiye’de batılılaşma hareketleri.
Weatherford, J. (2008). Vahşiler, barbarlar ve uygarlık. Versus Yayınları.