19. Yüzyılda Haliç’in Dönüşümü: Kâğıthane ve Alibeyköy Yerleşimlerinin Durumu

18. yüzyılda Lale Devri ile başlayan batılı yaşam tarzı ile sayfiye ve mesire yerlerine olan ilgi artmış, bunun sonucunda deniz kıyılarında sahilsarayları, yalılar ve köşkler inşa edilmiştir. Bu dönemde Haliç kıyıları da yoğun ilgi gören yerlerden olmuş, Haliç’in gerek kuzey gerekse de güney kıyılarında çok sayıda yalı inşa edilmiştir. 19. yüzyılda Endüstri Devrimi’nin Osmanlı Devleti üzerinde yansımaları görülünce, devlet eliyle veya özel kişi/kurumlar tarafından fabrikalar kurulmaya başlanmıştı. Osmanlı başkenti İstanbul’da sanayileşme girişimlerinin en yoğun yaşandığı yerler su kıyıları olmuş, bunun sonucunda Haliç’in kuzey ve güney kıyıları da sanayi yapılarının kurulması için tercih edilen alanlar olmuştur. Bu dönemde Haliç kıyılarında çok sayıda üretim tesisi ve bunlara hizmet eden depolar, atölyeler kurulmuş, dolayısıyla Haliç’teki yoğunluk artmış ve kıyılarında hızlı bir dönüşüm yaşanmıştır. Haliç’i besleyen iki dere ve bunların etrafındaki yerleşimlerden Kâğıthane, 16. yüzyıldan itibaren şehzadelerin sünnet düğünlerinin yapıldığı bir hasbahçe olup özellikle Lale Devri’nde önemi artmış ve burada çok sayıda köşk ve kasır inşa edilmiştir. Böylelikle Kâğıthane kentin eğlence merkezi haline gelmiştir. 18. yüzyılda kazandığı “eğlence merkezi” işlevini 19. yüzyılda da sürdürmüş, Haliç’te yaşanan yoğun sanayileşme girişimleri bu kıyılara ulaşmamıştır. Miri arazi olarak kullanılan Alibeyköy ise Kâğıthane’ye göre daha farklı bir dönüşüm göstermiş, bölgede var olan sayfiye işlevinin yanı sıra bir takım sanayi tesisleri de kurulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Sanayileşme, Dönüşüm, İşlevsel Süreklilik, Sayfiye, Haliç

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA], AE.SMHD.I, 33/1970, 1728.
BOA, C.AS, 49992, 1772.
BOA, C.BLD, 21/1018, 1723.
BOA, C.SM, 135/6775, 1723.
BOA, HH.d, 12784, 1906.
BOA, İ.DH, 579/40355, 1723.
BOA, İE.DH, 35/3062, 1723.
BOA, İ.MMS, 140/16, 1911.
BOA, NFS.d, 159.
BOA, NFS.d, 159, 1844.
BOA, NFS.d, 214, 1844.
BOA, NFS.d, 369, 1844.
BOA, ŞD, 484/10.
BOA, ŞD, 484/10, 1888.
BOA, Y.MTV, 191/107, 1899.
BOA, Y.PRK.HH, 6/29, 1884.
BOA, Y.PRK.HH, 13/11.
Çelik, Zeynep. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. Çeviren Selim Deringil. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
Dionysios Byzantios. Boğaziçi’nde Bir Gezinti. Çeviren Mehmet Fatih Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
Eldem, Sedad Hakkı. Sa’dabad. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977.
Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. C. 1, ktp. 1. Hazırlayanlar Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. C. 1, ktp. 2. Hazırlayanlar Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
Giz, Adnan. “Türkiye’de İlk Buhar Makineleri.” İstanbul Sanayi Odası Dergisi, s. 57 (Kasım 1970): 6-7.
Hovhannesyan, Sarkis Sarraf. Payitaht İstanbul’un Tarihçesi. Çeviren Elmon Hançer. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
İlk Çağdan Günümüze Kâğıthane. C. 2. Hazırlayan Hüseyin Irmak. İstanbul: Kâğıthane Belediyesi, 2018.
Koçu, Reşad Ekrem. “Bostancıbaşı Defterleri.” İstanbul Enstitüsü Mecmuası, s. 4 (1958): 39-90.
Köksal, T. Gül. “İstanbul’daki Endüstri Mirası için Koruma ve Yeniden Kullanım Önerileri.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2005.
Kömürciyan, Eremya Çelebi. İstanbul Tarihi: XVII. Asırda İstanbul. Çeviren Hrand D. Andreasyan. 2. bas. İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1988.
Mantran, Robert. 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul: Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi. C. 2. Çevirenler Mehmet Ali Kılıçbay ve Enver Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
Müller-Wiener, Wolfgang. Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı. Çeviren Erol Özbek. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistiki. Hazırlayan A. Gündüz Ökçün. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1997.
SALT Araştırma. “Journal de Constantinople.” Erişim Tarihi: 24 Temmuz 2021. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129385.
Seyahatnamelerde Kâğıthane. Hazırlayanlar Hüseyin Irmak ve Rıfat Behar. Çeviren Mario Veris. İstanbul: Kâğıthane Belediyesi, 2019.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı. 3. bas. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
Yaşar, Kübra. “19. Yüzyılda Bır Halıç Yerleşımı Olarak Ayvansaray.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017.
Yılmaz, Gülin Işık. “Haliç Kıyı Şeridinde Sanayileşme ile Ortaya Çıkan Kentsel Dönüşüm.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2008.