Kutay KARABAĞ

Özgün Bir Yerleşim Olarak Kalkan’ın Tarihi ve Mimari Nitelikleri

Teke Yarımadası’nda, Fethiye’den Kaş’a kadar olan kıyıdaki tek korunaklı koyda yer alan Kalkan, tarih boyunca Akdağlar’ın batısındaki verimli Eşen Ovası ve doğusundaki yüksek yaylaların denizle bağlantısını sağlamıştır. Koydaki su kaynağı ve ticari potansiyelin daha eski zamanlarda da kullanıldığı bilinmekle birlikte, yerleşimin muhtemelen 19. yüzyılın başında gelişerek, ikinci yarısında canlı bir liman kasabasına evrildiği, bu dönemde Likya yerleşimlerini ziyaret eden batılı gezginlerin notlarından anlaşılmaktadır. 1924’teki nüfus mübadelesine kadar Rum ağırlıklı bir Osmanlı nahiyesi olan Kalkan’da, ticaret ve canlılık, Türk nüfusun kontrolüne geçtikten sonra da, 20. yüzyılın ortalarına kadar sürmüştür. Tarım, hayvancılık ve orman ürünleri, eski adıyla ‘Kalamaki’ iskelesinden Meis ve Rodos gibi bağlantılarla Akdeniz’in çeşitli limanlarına gönderilirken, sanayi ürünleri de iç bölgelere dağıtılmaktadır. Kalamaki’de, bu ticaret bağlantılarının sağladığı sürekli kültür alışverişi sonucunda, bazı adalar başta olmak üzere çevre yerleşimlerde görülen mimari niteliklerle, yerel parametrelerin birlikte şekillendirdiği özgün bir mimari doku oluşmuştur. Geleneksel dokuda, birkaç bitişik yapıdan oluşan yapı adaları, manzara ve esintiyi kesmeyecek şekilde konumlanırken, aralarında kalan açık alanlar da sokakları oluşturmaktadır. Küçük ölçekli yapılarda parsel sınırı yapı sınırıyla örtüşürken, büyük örneklerde bahçe ve avlu gibi açık alanlar da kullanılmaktadır. Çoğunlukla eğime dik yerleşen, 2 katlı basit dikdörtgen prizma formlu yapı kütleleri, birbirini engellemeden denizle bakı ilişkisi kurabilecek şekilde kurgulanırken, açık mekanlar sıcaktan korunacak biçimde konumlanmıştır. Tipik ön cephede dar ve uzun açıklıklar ve üst katta ortada bir balkon yer almakta, cephe üçgen bir alınlıkla tamamlanmaktadır. 1980’lerden itibaren bir turizm kasabasına dönüşen Kalkan’da, 2000’lerde yoğunlaşan plansız ve kontrolsüz büyüme geleneksel dokunun özgün niteliklerini tehdit etmektedir. Bu konudaki yaklaşımların tartışılması için bütüncül bir taban oluşturmayı da amaçlayan bu makale; saha çalışması ve kaynaklara dayanarak, yerleşimdeki geleneksel dokunun özgün mimari ve kentsel niteliklerini, onları şekillendiren tarihsel, coğrafi ve sosyal etkenler ışığında incelemektedir. Makalenin son bölümünde, dokunun özgün nitelikleri ve müdahaleler değerlendirilmekte ve dokunun korunması konusunda uluslararası tüzüklere dayalı öneriler ortaya konmaktadır.

Architectural and Historical Qualities of Kalkan as an Authentic Settlement

As the only sheltered bay between Fethiye and Kaş, Kalkan have connected fertile Eşen Plain and high plateaus on both sides of Akdağlar, with the abroad locations. Although the water supply and the commercial potential of the coast had been utilized throughout the history, the settlement sprouts at the beginning of the 19th century and evolves into a lively port town in the second half. To use the old name, `Kalamaki`, was an Ottoman ‘nahiye’ with Greek majority until the population exchange in 1924, and the liveliness had lasted until 1950s. The port had functioned for the transfer of agriculture and forest products to various Mediterranean ports, as well as distribution of imported industrial products throughout the hinterland. These trade connections had brought a continous cultural exchange, which is also eminent in the local fabric and architectural features, as a function of various cultures and local factors. Building islands are usually composed of a few adjacent blocks in order to avoid hindering the view and the breeze, while the space in-between operates as street. In general, buildings are simple rectangular stone blocks of 2 stories nestled on the slope. Whilst plot borders correspond to the building borders in small examples, larger buidings utilize other types of open spaces such as garden and courtyard. Although, the town is under conservation and still possess a level of authenticity, Kalkan turned into a tourism town in 1980s, and particularly around 2000 intensification of uncontrolled growth have begun to threaten the overall integrity of the settlement. This article aims to present the architectural and urban qualities of the traditional fabric regarding historical, geographical and social factors shaping it. In the final part, author discusses the authenticity of the architectural and urban features of the fabric followed with some proposals.

PDF

___

Beaufort, F. (1818) Karamania, Or, A Brief Description of the South Coast of Asia-Minor and of the Remains of Antiquity. With Plans, Views, &c. Collected during a Survey of That Coast, under the Orders of the Lords Commissioners of the Admiralty, in the Years 1811-1812. London, R. Hunter.
Benndorf, O., Niemann, G. (1884) Reisen in Lykien und Karien. Wien, Druck und Verlag von Carl Gerold’s Sohn.
Cuinet, V. (1892) Turguie D’Asie, Geographie Administrative. Tome:1., Paris, s. XXX.
Çevik, N. (2015) Lykia Kitabı, Antalya, Suna–İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
Davis, E. J. (1874) Anatolica; Or, The Journal of a Visit to Some of the Ancient Ruined Cities of Caria, Phrygia, Lycia, and Pisidia. London, Grant & Co.: n.p.,
Erel, T. L., Gümüş, E., Üçüncü, O. (1993) “Kalkan ve Çevresindeki (Antalya İli) Ekonomik Yapıda Değişimler ve Turizm Olgusu”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 28, s. 123-142.
Eskici, B. (2008) “Nilüfer Karabağ Evi Malzeme Koruma Raporu”, Basılmamış Analiz Raporu, Ankara, AÜ Başkent Meslek Yüksekokulu Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı.
Fellows, C. (1841) An Account of Discoveries in Lycia, Being a Journal Kept during a Second Excursion in Asia Minor, London, J. Murray. Gökçe, F. (1994) “A Look at Old Kalkan”, Ed.: Serim, O. (ed.) Kalkan & Lycia, Antalya, Kalkan Vakfı, s. 35-41.
Güçlü, Y. (2000) “Köyceğiz-Kalkan Kıyı Bölgesi ve Yakın Çevresinde Doğal Ortam İnsan İlişkileri”, Basılmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Karabağ, K. (2010) “A Computational Architecture Methodology For Design in Traditional Tissue: The Case of Kalkan”, Basılmamış Doktora Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi.
Karabağ, Ş. (2016) “Kalkan’ın Sözlü Tarihi”, Antalya, yayınlanmamış röportaj.
Karasan, D. (2018) Paşam Nereye Kadar Çekileceğiz?, yayına hazırlık aşamasında hatırat, İstanbul, İş Bankası Yayınları.
Keskinok, Ç., Özgönül, N. ve Şahin Güçhan, N. (2005) “Kalkan’ın Gelişme ve Koruma Sorunları: Tehditler, Olanaklar ve Çözüm Önerileri”, Planlama, Sayı: 2005/1, s. 87-104.
Leake, W. M. (1824) Journal of a Tour in Asia Minor: With Comparative Remarks on the Ancient and Modern Geography of that Country, London, J. Murray, s. 184.
Madran, E. ve Özgönül, N. (1999) International Documents Regarding the Preservation of Cultural and Natural Heritage, Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Pappas, N. G. ve Bogiatzis, N. C. (2010) An Island in Time: Castellorizo in photographs 1890-1948, Ultimo, Halstead Press. Piri Reis. (2002) Kitabı Bahriye, Ankara, T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, s. 584.
Ross, L. (1850) Kleinasien Und Deutschland. Reisebriefe Und Aufsätze Mit Bezugnahme Auf Die MöglichKeit Deutscher Riederlassungen in Kleinasien, Halle, C.E.M. Pfeffer.
Secondat, de C., trans. Thomas, N. (2010) The Spirit of Laws, BiblioBazaar, (org: 1748, org trans.: 1750), s. 246.
Sergün, Ş. (1992) “Kaş-Fethiye Yöresinin Turizm Potansiyeli”, Basılmamış Y. Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beşeri ve İktisadi Coğrafya Ana Bilim Dalı.
Serim, O. (ed.) (1994) Kalkan & Lycia, Antalya, Kalkan Vakfı.
Tavlayan, B. A. (1998) “Bodrum-İstanköy, Kaş-Meis Örneklemeleri ile Anadolu-Menteşe Adaları İlişkilerine Yaklaşımlar”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü.
Texier, C. (1862) Asie Mineure: Description Géographique, Historique Et Archéologique Des Provinces Et Des Villes De La Chersonnèse D’Asie, Paris, Didot Frères, s. XXX.
Tokalı, M. (1987) “A Touristic Settlement Evaluated Through The Values of Vernacular Architecture of Kalkan”, Basılmamış Y. Lisans Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi.
ICOMOS, (1999a) “ICOMOS Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü” http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0901543001353670596.pdf [Erişim tarihi 1 Eylül 2017]
ICOMOS, (1999b) “Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü” http://www. icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0473172001407841550. pdf [Erişim tarihi 16 Mayıs 2017]
ICOMOS, (2011) “The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of Historic Cities, Towns and Urban Areas” http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0209751001353671440.pdf [Erişim tarihi 1 Eylül 2017]
ICOMOS Türkiye, (2013) “ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi, http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0623153001387886624.pdf [Erişim tarihi 1 Eylül 2017]
Kazzie Club, (2017) “Megiste A Chronological History”, http://kazzieclub.com/about-us/megiste/ [Erişim tarihi: 3 Kasım 2017].
Kalkan, (2017) https://yandex.com.tr/harita/-/CBae7IB5xA [Erişim tarihi: 11 Eylül 2017]Kaş Belediyesi (eski Kalkan Belediyesi) Arşivleri Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Arşivleri Atölye M Mimarlık Ltd. Şti. (A. Pınar Karabağ, Kutay Karabağ) Proje Arşivleri Fon Mimarlık Ltd. Şti. (Faik A. Şenel, Fuat Gökçe) Proje Arşivleri Şeref Karabağ Arşivi.