Bu araştırmada, Mutezile ve Eşarî ekollerine mensup müslüman kelâmcıların kullandığı sebeplilik kavramı ile çağdaş teorik fizik verileri içerisinde yaygın olarak kullanılan sebeplilik kavramı arasında bir karşılaştırma yapılmaktadır. Araştırmanın özellikle kelâmcıların görüşleriyle ilgili kısmını tarihî bağlamı içerisinde ele almak ve Galileo Galilei döneminden başlayarak kavramın Avrupanın Rönesans sürecinde geçirdiği değişim ile bağlantısını kurmak üzere farklı taraflar arasında yaşadığı dönüşümün ortak ekseni olan Aristotelesin sebeplilik ile ilgili anlayışını ortaya koymak gerekiyordu. Sonra modern fiziğin, klasik fizikten farklı olarak kuantum ve Einsteinın görelilik teorilerinin kavramlarıyla sebeplilik kavramını yeniden şekillendirmesinin tahlili yapıldı. Sonuçta modern fiziğin, Mutezile ve Eşarîler gibi müslüman kelâmcıların çoğunun ortaya koyduğu sebeplilik kavramının pek çok yönü ile uzlaşı içerisinde olduğu görülmektedir.
We study the concept of causality as used by Islamic Mutakallimūn, the Mutazilites and the Asharites and compare it with the current concept used in modern physics. In order to set the concept in its historical context and see its connection with the development of the concept during the European renaissance starting from Galileo, it was necessary to expose the Aristotelian understanding of causality since it forms a common base for all other understandings. We also analyze the implications of the new concepts that were developed by modern physics, namely quantum theory and Einsteins relativity theory that have drastically affected the understanding of causality. We conclude that the new concept of causality as it is in modern physics is much in agreement with that which was proposed by Mutakallimūn
___
A. Einstein, B. Podolsky and N. Rosen, Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality be Considered Complete?, Physical Review, 47, 777-780, 1935.
A. Einstein, Physics and Reality, Journal of the Franklin Institute , 221, 1936, pp. 349-395.
Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Fark beynel-fırak, Dârul-Âfâkıl-Cedîde, Beyrût 1977, s. 220.
Abdüsselâm b. Meys, es-Sebebiyye fil-fizyail-klasikiyye ven-nisbâniyye dirâse ebistemûlûciyye, Dârul-Beyda, Dar-u Topkal, Mağrib 2004.
Adudüddin, Îcî, Kitabul-mevâkıf fî ilmil-kelâm, thk. Abdurrahman Umeyre, Dârul-Cîl, Beyrût 1977.
Alâeddîn et-Tûsî, Zahîra, Âlemil-Kütüb, Beyrût 1982, s. 221.
Ali Sâmi en-Neşşâr, Menâhicil-bahs ınde müfekkiril-islâm ve iktişâfi menhecil-ilmî fil- âlemil-islâmî, Dârul-Meârif, Kahire 1978.
Bedruddîn ez-Zerkeşî, el-Bahrul-muhît, Matbaatu vizâretiş-şuûnil-islâmiyyetil-kuveytiyye, Kuveyt 1992.
Belinfante, Measurements and Time reversal in Objective Quantum Theory, Pergamon Press,1975.
Carol L. Bargeron, Re-thinking Necessity (al-Darura) in al-Ghazalýs Understanding of Physical Causation, Theology and Science, 5 (1), (2007), s. 21-36.
Cemîl Salîba, el-Mucemul-felsefî bil-elfâzil-arabiyye vel-fransiyye vel-incilîziyye vellâtîniyye, Darül-Kitâbil-Lübnânî, Beyrut 1982.
Ebû Hâmid el-Gazâlî, el-İktisad fil-İtikad, Dârul-Kütübil-İlmiyye, Beyrût 1983.
Ebû Hâmid el-Gazâlî, Miyârul-ilm fil-mantık, Mısır, el-Matbaatul-Garbiyye, 1927.
Ebû Hâmid el-Gazâlî, Tehâfütül-felâsife, thk. Michael Marmura, Matbaati Camiati Brigham Young University, 2000.
Ebul-Hasen Abdurrahîm b. Muhammed b. Osman el-Hayyât, el-İntisâr ver-red alâ İbn Râ- vendî el-Mülhid, thk.Nîrbec, Dârun-Nedvetil-İslâmiyye vel-Kahire, Mektebetül-Kül liyyâtil- Ezheriyye, Beyrût 1988.
Ebul-Hasen el-Eşarî, Makâlâtül-islâmiyyîn ve ihtilâful-musallîn, tsh. Helmut Ritter, Dâru İhyâ et-Türâs el-Arabî, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980, (3.baskı), s. 351.
el-Bâkıllânî, Temhîdul-evâil ve telhîsul-delâil, thk. Imâduddîn Ahmed Haydar,, Müessesetu Kütübis-Sekâfiyye, Beyrût 1987.
el-Gazzâlî, el-Mustasfâ min ilmi usûlüd-dîn, Müessesetur-Risâle, Beyrut 1997.
el-Kâdı Abdülcebbar, el-Muğni fî ebvâb et-tevhîd vel-adl, thk. Mahmud Muhammed Kasım, Danışman: Taha Hüseyin, Müessesetül-Mısriyye el-Âmme, Kahire 1962, c. 9, s. 28.
el-Kâdı Abdülcebbar, el-Muhît bit-Teklîf. eş-Şehristânî, el-Milel ven-Nihal, thk.Abdülazîz el-Vekîl, Müessesetül-Halebî, Kahire 1968
. H. Everett, III. Relative State Formulation of Quantum Mechanics, Rev. Mod. Phys., 29, 454-462, 1957.
Hans Reichenbach, Neşetül-felsefetil-ilmiyye, trc. Fuâd Zekeriyyâ, Dârul-Vefâ, İskenderiyye 2004.
Harry Wolfson, Felsefetül-mütekellimîn fil-islâm, trc. Mustafa Lebîb Abdul-Ganî, el-Meclisil Alâ lis-sekâfe, Kahire 2005.
Hüsâmüddîn el-Âlûsî, Medhal ilel-felsefe, el-Müessesetul-arabiyye lid-dirâsât ven-neşr, Beyrut 2005.
İbn Hazm, el-Fisal fil-milel vel-ehva ven-nihal, Dârul-Cîl, Beyrût 1985. İbn Manzûr, Lisânul-Arab, thk. Amir Ahmet Haydar, Dar-u Sâdır, Beyrut 2003.
İbn Miskeveyh, el-Hevâmil veş-Şevâmil Suâlât Ebu Hayyan et-Tevhîdî li Ebî Ali Miskeveyh, Darul-Kütübül-İlmiyye, Beyrut 2001.
İbrahim Mezkûr (ed.), el-Mucemul-felsefî, Mecmail-lügatil-arabiyye, Metâbı vizaretit- terbiye vet-talîm, Mısır 1994.
İbrahim Muhammed Türkî, es-Sebebiyye ındel-Kâdı Abdülcebbar, Dârul-Vefa li Dünya etTıbâa ven-Neşr, İskenderiyye 2004.
J.S. Bell, Subject and Object: The Physicists Concept of Nature, in Physicists Concepts of Nature (Edited by J. Mehra) Dordrecht, Holland: Publishing Company, 1973.
J. Von. Neumann, Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, trans. Robert, T. Beyer, Princeton University Press, New Jersey 1955.
J.A. Wheeler, Assessment of Everetts relative state Formulation of Quantum Theory, Rev. Mod. Phys, 29, 1957, p. 463.
M.B. Altaie, Re-Creation: A possible Interpretation of Quantum Indeterminism, in Matter and Meaning, Edited by Michael Fuller, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scalar Publishing, 2010, 21-36.
M. Born, and W. Heisenberg and P. Jordan, Zur Quantenmechnik II, Z. Phys. 35, 1926, p.
M. Jammer, The philosophy of quantum mechanics: The Interpretations of Quantum Mechanics in Historical Perspective, John Wiley & Sons, New York 1974.
M. Zeilik, Astronomy: The Evolving Universe, JohnWiley & Sons. Inc, New York 1997 (8 th Edition), p. 51.
M.B. Altaie, Creation and The Need For a Personal Creator in İslâmic, . in W. Drees, H. Meisinger, and T. Smedes (EDs), Studies in Science and Theology, vol. 11, 2007, (pp.149- 166). Lund University, Sweden.
Muhammed Abdül-Hâdî Ebû Rîde, İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâuhul-kelâmiyye vel-felsefiyye, Matbaatu Lecnetit-Telif vet-Tercüme ven-Neşr, el-Kâhire 1946.
Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsûatu Keşşâfi Istılahâtil-fünûn vel-ulûm, thk. Ali Dahrûc- Abdullah el-Hâlidî-George Zeynâtî, Mektebetu-Lübnan, Beyrut 1996.
Muhammed Âtıf el-Irakî, Tecdîd fil-mezâhibil-felsefiyye vel-kelâmiyye, Darul-Meârif, Ka Muhammed b. Ebubekir er-Râzî, Muhtârus-sıhâh, thk. Yahya Halid Tevfik, Mektebetül- Darul-Âdâb, Kahire 1998.
Muhammed Basil et-Tâî, et-Tab ves-Sebebiyye ındel-Bâkıllânî, Mecelletü DirâsâtilUlûmul- İnsâniyye vel-İctimâiyye, el-Câmiatul- Ürdüniyye, c. 2, sayı 33, [239-247], 2006.
Muhammed Basil et-Tâî, et-Tabîiyyât fî İlmil-Kelâm vel-Katîatil-Marifiyye, Cerîdetül-Hayât, et-TabatisSuûdiyye, 15/11/2008.
Muhammed Basil et-Tâî, Dakîkul-kelâm er-rüyetül-islâmiyye li felsefetit-tabîa, Âlemil-Kütübil Hadîs, İrbid 2009.
Muhammed Basil et-Tâî, Medhal ilâ ilmil-felek, Darun-Nefâis, Beyrut 2003.
Muhammed İkbal, Tatavvurul-fikril-felsefî fî İran ishâm fî tarîhil felsefetil-islâmiyye, trc: Hasan Muhammed Şâfiî ve Muhammed Cemâluddîn, Dârul-Fenniyye, Kahire 1989.
Munâ Ebû Zeyd, et-Tasavvuruz-zerrî fil-fikril-felsefiyyil-islâmî, el-Müessesetül-câmiiyye lid-dirâsât ven-neşr, Beyrût 1994.
Mustafa Sabrî, Mevkıfıl-akıl vel-ilm vel âlem min Rabbil-Âlemîn, Dâr-u İhyâ-i Turâsul Arabî, Beyrût 1981.
Pierre Simon, Laplace, A Philosophical Essay on Probabilities, trans. from the 6th French edition by Frederick Wilson Truscott and Frederick Lincoln Emory, Dover Publications New York, 1951.
R. Taton (ed.), History of Science, Vol. II, Basic Books, New York 1963.
Ramazân el-Bûtî, Kübrâl-yakîniyyât, Darul-Fikr, Dımeşk 1997.
S. Pines, Mezhebuz-zerre ındel-mütekellimîn ve alâkatuhu bi-mezâhibil-yûnân vel-hunûd, thk. Muhammed Abdul-Hâdî Ebû Rîde, Mektebetün-Nahdatil-Mısriyye, Kahire 1946.
Seyyid Şerif el-Cürcânî, et-Tarifât, Daruş-Şuûnus-Sekâfiyyetil-Âmme, 1986.
Subhi Rayan, Al-Gazalys Use of the Terms Necessity and Habit in his Theory of Natural Causality. Theology and Science, 2 (2), 2004, s. 256-268 .
Werner Heisenberg, Fizyâ ve felsefe sevra fil-fizyâil-hadîse, trc. Edhem es-Simân, Müessesetur-Risâle, Beyrût 1988.
Yahya Hüveydî, Dirâsât fî ilmil-kelâm vel-felsefetil-islâmiyye, Dârus-Sekâfe, Kahire 2002.
Yumna el-Hulî, Felsefetul-ilm minel-hatmiyye ilel-lâ-hatmiyye, nşr. Darul-Kaba, 2001.
Yumnâ Tarîf el-Hûlî, et-Tabîiyyât fî ilmil-kelâm minel-mâzî ilel-müstakbel, Dârus-Sekâfe, Kahire 1995, s. 82.
Yusuf Kerem, Tarîhul-felsefetil-yûnâniyye, Matbaat-u lecnetit-telîf vet-terceme, Kâhire 1936.