Çağdaş fizik ve müslüman kelâmcılar açısından sebeplilik kavramı

Bu araştırmada, Mu‘tezile ve Eş‘arî ekollerine mensup müslüman kelâmcıların kullandığı sebeplilik kavramı ile çağdaş teorik fizik verileri içerisinde yaygın olarak kullanılan sebeplilik kavramı arasında bir karşılaştırma yapılmaktadır. Araştırmanın özellikle kelâmcıların görüşleriyle ilgili kısmını tarihî bağlamı içerisinde ele almak ve Galileo Galilei döneminden başlayarak kavramın Avrupanın Rönesans sürecinde geçirdiği değişim ile bağlantısını kurmak üzere farklı taraflar arasında yaşadığı dönüşümün ortak ekseni olan Aristotelesin sebeplilik ile ilgili anlayışını ortaya koymak gerekiyordu. Sonra modern fiziğin, klasik fizikten farklı olarak kuantum ve Einsteinın görelilik teorilerinin kavramlarıyla sebeplilik kavramını yeniden şekillendirmesinin tahlili yapıldı. Sonuçta modern fiziğin, Mu‘tezile ve Eş‘arîler gibi müslüman kelâmcıların çoğunun ortaya koyduğu sebeplilik kavramının pek çok yönü ile uzlaşı içerisinde olduğu görülmektedir.

Causality according to modern physics and islamic kalām

We study the concept of causality as used by Islamic Mutakallimūn, the Mu’tazilites and the Ash’arites and compare it with the current concept used in modern physics. In order to set the concept in its historical context and see its connection with the development of the concept during the European renaissance starting from Galileo, it was necessary to expose the Aristotelian understanding of causality since it forms a common base for all other understandings. We also analyze the implications of the new concepts that were developed by modern physics, namely quantum theory and Einstein’s relativity theory that have drastically affected the understanding of causality. We conclude that the new concept of causality as it is in modern physics is much in agreement with that which was proposed by Mutakallimūn

___

A. Einstein, B. Podolsky and N. Rosen, “Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality be Considered Complete?”, Physical Review, 47, 777-780, 1935.

A. Einstein, Physics and Reality, Journal of the Franklin Institute , 221, 1936, pp. 349-395.

Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l-fırak, Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, Beyrût 1977, s. 220.

Abdüsselâm b. Meys, es-Sebebiyye fi’l-fizyai’l-klasikiyye ve’n-nisbâniyye dirâse ebistemûlûciyye, Dâru’l-Beyda, Dar-u Topkal, Mağrib 2004.

Adudüddin, Îcî, Kitabu’l-mevâkıf fî ilmi’l-kelâm, thk. Abdurrahman Umeyre, Dâru’l-Cîl, Beyrût 1977.

Alâeddîn et-Tûsî, Zahîra, Âlemi’l-Kütüb, Beyrût 1982, s. 221.

Ali Sâmi en-Neşşâr, Menâhici’l-bahs ‘ınde müfekkiri’l-islâm ve iktişâfi menheci’l-ilmî fi’l- âlemi’l-islâmî, Dâru’l-Meârif, Kahire 1978.

Bedruddîn ez-Zerkeşî, el-Bahru’l-muhît, Matbaatu vizâreti’ş-şuûni’l-islâmiyyeti’l-kuveytiyye, Kuveyt 1992.

Belinfante, Measurements and Time reversal in Objective Quantum Theory, Pergamon Press,1975.

Carol L. Bargeron, Re-thinking Necessity (al-Darura) in al-Ghazalý’s Understanding of Physical Causation, Theology and Science, 5 (1), (2007), s. 21-36.

Cemîl Salîba, el-Mu‘cemu’l-felsefî bi’l-elfâzi’l-‘arabiyye ve’l-fransiyye ve’l-incilîziyye ve’llâtîniyye, Darü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, Beyrut 1982.

Ebû Hâmid el-Gazâlî, el-İktisad fi’l-İtikad, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1983.

Ebû Hâmid el-Gazâlî, Mi‘yâru’l-‘ilm fi’l-mantık, Mısır, el-Matbaatu’l-Garbiyye, 1927.

Ebû Hâmid el-Gazâlî, Tehâfütü’l-felâsife, thk. Michael Marmura, Matbaati Camiati Brigham Young University, 2000.

Ebu’l-Hasen Abdurrahîm b. Muhammed b. Osman el-Hayyât, el-İntisâr ve’r-red alâ İbn Râ- vendî el-Mülhid, thk.Nîrbec, Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye ve’l-Kahire, Mektebetü’l-Kül liyyâti’l- Ezheriyye, Beyrût 1988.

Ebu’l-Hasen el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn, tsh. Helmut Ritter, Dâru İhyâ et-Türâs el-Arabî, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980, (3.baskı), s. 351.

el-Bâkıllânî, Temhîdu’l-evâil ve telhîsu’l-delâil, thk. Imâduddîn Ahmed Haydar,, Müessesetu Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrût 1987.

el-Gazzâlî, el-Mustasfâ min ‘ilmi ‘usûlü’d-dîn, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1997.

el-Kâdı Abdülcebbar, el-Muğni fî ebvâb et-tevhîd ve’l-adl, thk. Mahmud Muhammed Kasım, Danışman: Taha Hüseyin, Müessesetü’l-Mısriyye el-Âmme, Kahire 1962, c. 9, s. 28.

el-Kâdı Abdülcebbar, el-Muhît bi’t-Teklîf. eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, thk.Abdülazîz el-Vekîl, Müessesetü’l-Halebî, Kahire 1968

. H. Everett, “III. Relative State Formulation of Quantum Mechanics”, Rev. Mod. Phys., 29, 454-462, 1957.

Hans Reichenbach, Neşetü’l-felsefeti’l-ilmiyye, trc. Fuâd Zekeriyyâ, Dâru’l-Vefâ, İskenderiyye 2004.

Harry Wolfson, Felsefetü’l-mütekellimîn fi’l-islâm, trc. Mustafa Lebîb Abdu’l-Ganî, el-Meclisi’l A’lâ li’s-sekâfe, Kahire 2005.

Hüsâmüddîn el-Âlûsî, Medhal ile’l-felsefe, el-Müessesetu’l-arabiyye li’d-dirâsât ve’n-neşr, Beyrut 2005.

İbn Hazm, el-Fisal fi’l-milel ve’l-ehva ve’n-nihal, Dâru’l-Cîl, Beyrût 1985. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, thk. Amir Ahmet Haydar, Dar-u Sâdır, Beyrut 2003.

İbn Miskeveyh, el-Hevâmil ve’ş-Şevâmil Suâlât Ebu Hayyan et-Tevhîdî li Ebî Ali Miskeveyh, Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2001.

İbrahim Mezkûr (ed.), el-Mu‘cemu’l-felsefî, Mecma‘il-lügati’l-arabiyye, Metâbı‘ vizareti’t- terbiye ve’t-ta‘lîm, Mısır 1994.

İbrahim Muhammed Türkî, es-Sebebiyye ‘ınde’l-Kâdı Abdülcebbar, Dâru’l-Vefa li Dünya etTıbâa ve’n-Neşr, İskenderiyye 2004.

J.S. Bell, “Subject and Object: The Physicist’s Concept of Nature”, in Physicist’s Concepts of Nature (Edited by J. Mehra) Dordrecht, Holland: Publishing Company, 1973.

J. Von. Neumann, Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, trans. Robert, T. Beyer, Princeton University Press, New Jersey 1955.

J.A. Wheeler, “Assessment of Everett’s “relative state” Formulation of Quantum Theory”, Rev. Mod. Phys, 29, 1957, p. 463.

M.B. Altaie, “Re-Creation: A possible Interpretation of Quantum Indeterminism”, in Matter and Meaning, Edited by Michael Fuller, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scalar Publishing, 2010, 21-36.

M. Born, and W. Heisenberg and P. Jordan, Zur Quantenmechnik II, Z. Phys. 35, 1926, p.

M. Jammer, The philosophy of quantum mechanics: The Interpretations of Quantum Mechanics in Historical Perspective, John Wiley & Sons, New York 1974.

M. Zeilik, Astronomy: The Evolving Universe, JohnWiley & Sons. Inc, New York 1997 (8 th Edition), p. 51.

M.B. Altaie, Creation and The Need For a Personal Creator in İslâmic, . in W. Drees, H. Meisinger, and T. Smedes (EDs), Studies in Science and Theology, vol. 11, 2007, (pp.149- 166). Lund University, Sweden.

Muhammed Abdü’l-Hâdî Ebû Rîde, İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, Matbaatu Lecneti’t-Te’lif ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, el-Kâhire 1946.

Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsû‘atu Keşşâfi Istılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm, thk. Ali Dahrûc- Abdullah el-Hâlidî-George Zeynâtî, Mektebet’u-Lübnan, Beyrut 1996.

Muhammed Âtıf el-Irakî, Tecdîd fi’l-mezâhibi’l-felsefiyye ve’l-kelâmiyye, Daru’l-Me‘ârif, Ka Muhammed b. Ebubekir er-Râzî, Muhtâru’s-sıhâh, thk. Yahya Halid Tevfik, Mektebetü’l- Daru’l-Âdâb, Kahire 1998.

Muhammed Basil et-Tâî, “et-Tab‘ ve’s-Sebebiyye ‘ınde’l-Bâkıllânî”, Mecelletü Dirâsâti’lUlûmu’l- İnsâniyye ve’l-İctimâiyye, el-Câmiatu’l- Ürdüniyye, c. 2, sayı 33, [239-247], 2006.

Muhammed Basil et-Tâî, “et-Tabîiyyât fî İlmi’l-Kelâm ve’l-Katîati’l-Ma‘rifiyye”, Cerîdetü’l-Hayât, et-Tabati’sSuûdiyye, 15/11/2008.

Muhammed Basil et-Tâî, Dakîku’l-kelâm er-rüyetü’l-islâmiyye li felsefeti’t-tabîa, Âlemi’l-Kütübi’l Hadîs, İrbid 2009.

Muhammed Basil et-Tâî, Medhal ilâ ilmi’l-felek, Daru’n-Nefâis, Beyrut 2003.

Muhammed İkbal, Tatavvuru’l-fikri’l-felsefî fî İran ishâm fî tarîhi’l felsefeti’l-islâmiyye, trc: Hasan Muhammed Şâfiî ve Muhammed Cemâluddîn, Dâru’l-Fenniyye, Kahire 1989.

Munâ Ebû Zeyd, et-Tasavvuru’z-zerrî fi’l-fikri’l-felsefiyyi’l-islâmî, el-Müessesetü’l-câmiiyye li’d-dirâsât ve’n-neşr, Beyrût 1994.

Mustafa Sabrî, Mevkıfı’l-akıl ve’l-ilm ve’l âlem min Rabbi’l-Âlemîn, Dâr-u İhyâ-i Turâsu’l Arabî, Beyrût 1981.

Pierre Simon, Laplace, A Philosophical Essay on Probabilities, trans. from the 6th French edition by Frederick Wilson Truscott and Frederick Lincoln Emory, Dover Publications New York, 1951.

R. Taton (ed.), History of Science, Vol. II, Basic Books, New York 1963.

Ramazân el-Bûtî, Kübrâ’l-yakîniyyât, Daru’l-Fikr, Dımeşk 1997.

S. Pines, Mezhebu’z-zerre ‘ınde’l-mütekellimîn ve alâkatuhu bi-mezâhibi’l-yûnân ve’l-hunûd, thk. Muhammed Abdu’l-Hâdî Ebû Rîde, Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, Kahire 1946.

Seyyid Şerif el-Cürcânî, et-Ta‘rifât, Daru’ş-Şuûnu’s-Sekâfiyyeti’l-Âmme, 1986.

Subhi Rayan, Al-Gazaly’s Use of the Terms “Necessity” and “Habit” in his Theory of Natural Causality. Theology and Science, 2 (2), 2004, s. 256-268 .

Werner Heisenberg, Fizyâ ve felsefe sevra fi’l-fizyâi’l-hadîse, trc. Edhem es-Simân, Müessesetu’r-Risâle, Beyrût 1988.

Yahya Hüveydî, Dirâsât fî ilmi’l-kelâm ve’l-felsefeti’l-islâmiyye, Dâru’s-Sekâfe, Kahire 2002.

Yumna el-Hulî, Felsefetu’l-ilm mine’l-hatmiyye ile’l-lâ-hatmiyye, nşr. Daru’l-Kaba, 2001.

Yumnâ Tarîf el-Hûlî, et-Tabîiyyât fî ‘ilmi’l-kelâm mine’l-mâzî ile’l-müstakbel, Dâru’s-Sekâfe, Kahire 1995, s. 82.

Yusuf Kerem, Tarîhu’l-felsefeti’l-yûnâniyye, Matbaat-u lecneti’t-te’lîf ve’t-terceme, Kâhire 1936.