Mustafa ÖNER

XIX. Asırda Yeni Dil ve Çok Anlamlılık

XIX. asır, Türkiye’de ve Türk Dünyasında kendilerine göre tarihî şartlarla farklı biçimlerde modernleşmenin yaşandığı bir çağdır. Modern okulların açılması, yaygın eğitimin kurulması, okuma-yazmanın yayılması, yazılı kültürün ve basının gelişmesi, roman ve tiyatro gibi edebiyat türlerinin Avrupa’dan gelişi hemen göze çarpan yeniliklerdir. Bu yenilikler çağı hiç şüphesiz yepyeni bir dil yarattı. Genel dil bilimi verilerine göre, bir dilin anlam yapısının toplumun yaşantısına doğrudan bağlı olduğunu ve yaşantıdaki değişimlerin doğrudan doğruya dilin semantiğine yansıdığını biliyoruz. Bu toplum ve dil bağlantısını konumuz olan çok anlamlılık dolayısıyla iyice vurgulamak gerekir. Türkçe ocak sözünün Acemi ocağı, Yeniçeri ocağı, cebeci ocağı, topçu ocağı gibi teşkilat adları, askerî terminolojideki biçimleri çok anlamlılık (polysemy) örnekleridir. Yine Türkçe sancak “bayrak” Osmanlılarda, XV. yüzyılda “idare” ve “kumanda” anlamları yanında artık “idarî bölge” polisemik anlamına da geçmiştir. Ancak oda sözündeki bu çok anlamlılığın yanı sıra “serbest meslek adamlarını içinde toplayan resmî birlik” gibi yeni anlamının ve sanayi odası, ticaret odası gibi kullanımlarının XIX. asırda Tanzimat’tan sonra Fransızca chambre sözünün tercümesi (calque) ile meydana geldiği anlaşılıyor. Yenileşme çağı olan XIX. asırda Türkçeye geçmeye başlayan Fransızca alıntılar, bugün azımsanmayacak kadar çoktur ve dilde neredeyse değişmeden yaşamaya devam etmektedir. Bunların yanı sıra ticaret odası, sanayi odası örneklerindeki gibi kopyalanmış anlamlar ise incelenmeye muhtaç çok anlamlılıklar arasında örtülü durmaktadır. Bu makalede oda, daire vb. kelimelerde çok anlamlılık olgusu incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

modernizm, çok anlamlılık, anlam bilgisi, oda, daire, Türk Dili

New Language and Polysemy in the XIXth Century

In the 19th century historical circumstances experienced various ways of modernization in Turkey and the Turkic World. The opening of modern schools, establishing the public school system, as more people became literate, the development of printing press, the growth of cultural publications and the arrival of novels and theatre plays from Europe brought novelty to the society and created a new language. According to the general linguistics data it is well known that the meaning structure of a language is directly related to the life of the society and the changes in life are directly reflected in the semantics of the language. Being associated with the title it is necessary to emphasise the connection between society and language from the polysemy point of view. The Turkish word for organization, ocak, as used in the military terminology Acemi ocağı, Yeniçeri ocağı, Cebeci ocağı, Topcu ocağı can be accepted as examples of polysemy. As another example, the Turkish word sancak had the meaning "flag" during the Ottoman Empire, but “administration” and “command” during the XV century as well as "administrative region". However, the word oda, which has also got a modern meaning “an official association for business owners”, in the connection with sanayi odası, ticaret odası, got this meaning obviously in the translation (calque) of the French word chamber (calque) after the Tanzimat in the XIX century. A lot of words started to derive from French language into Turkish during the XIX century and still a precious number of borrowed words exist almost unchanged. In addition to these, like the copied meaning (calque) examples as ticaret odası, sanayi odası, polysemy needs to be examined more detailed. This article examines the polysemy of the words oda “chamber”, daire “office” etc.

Keywords:

modernism, polysemy, semantic, oda “chamber”, daire “office”, Turkic,

PDF

___

Aksan, Doğan (1998). Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambili¬mi). Ankara: Engin Yayınevi.
Aksan, Doğan (2000). En Eski Türkçenin İzlerinde, Orhun ve Yenisey Yazıt-ları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Simurg.
Akyıldız, Ali (2011). “Tercüme Odası”. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 40, 504-506.
Beydilli, Kemal (2013). “Yeniçeri”. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 43. 450-462.
Bostan, İdris (1996). “Gemi”. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 14, 11-15.
Bréal, Michel (1897). Essai de Semantique (Science des Significations). Paris: Hachette.
Bulatova, Alfiya Karimovna (2018). Polisemiya v sovremennom tatars-kom literaturnom yazıke. Kazan.
DTS: Drevnetyurkskiy slovar’ (1969). Red. V. M. Nadelyaev - D. M. Nasilov - E. R. Tenişev - A. M. Şçerbak) Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
Èbilkasımov, Babaş (1982). XIX asırdıñ ekinşi jartısındaġı Kazak èdebiy tili. Almatı: Gılım.
Erol, Hülya Arslan (2008) Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK.
Eyice, Semavi (1991). “Arz Odası”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 3. C. 444-445.
Galiullina, Gölşat /Red./ (2015). Tatar Leksikologiyasě, Öç Tomda, I Tom. Kazan: Tatarstan Respublikası Fenner Akademiyasě.
İnalcık, Halil (2016). Akademik Ders Notları. İstanbul: Timaş Yayınları.
İpşirli, Mehmet (1995). "Enderun”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 11. C. 185-187.
Kaliev, Gabdolla (2005). Til Bilimi Terminderiniñ Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Sözdik-Slovar.
Kaplan, Mehmet (2018). “Mustafa Reşid Paşa ve Yeni Aydın Tipi”. Tanzi-mat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (Haz. H. İnalcık, M. Seyitdanlıoğlu). İstanbul: İş Bankası Yayınları, 463-475.
Karaağaç, Günay (1994). “Eş Yazılılık, Eş Seslilik ve Çok Anlamlılık”. Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, VIII: 31-55.
Karaağaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kıran, Zeynel (1996). Dilbilim Akımları. Ankara: Şahin Matbaası.
Meherremli, Baba (2012). Türk dillerinde isim köklerinde leksik-semantik inkişaf. Bakı: Elm ve Tehsil.
Ortaylı, İlber (1986). İstanbul’dan Sayfalar. İstanbul: Hil Yayın.
Ortaylı, İlber (2007). Batılılaşma Yolunda. İstanbul: Merkez Kitaplar.
Ortaylı, İlber (2008). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat.
Öner, Mustafa (2019). “Tatarlarda Millî Dil ve Millî Edebiyat”. X. Mejdunaradnoya nauçno-praktiçeskaya konferentsiya “Soxranenie razvitie rodnıx yazıkov v usloviyax mnogonatsional’nogo gosudartsva: problemı i persepektivı. Kazanskiy Federal Universitet İnstitut filologiya i mejkul’turnıy komunikatsii, Kazan 2019, 219-223.
Pakalın, Mehmet Zeki (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB.
Pethő, Gergely (2001). “What is Polysemy? — A survey of current research and results” Bibok, K./E. Németh T. (eds.) Pragmatics and the flexibility of word meaning. Oxford: Elsevier, 175–224.
Safiullina Flora Sadriddinova (1999). Ḫezěrgě Tatar Edebiy Tělě- Leksikologiya. Kazan: “Ḫetěr”
Sırtı, Ezgi (2019). Kıpçak Lehçelerinde Kök Fiiller (Tarihî-Karşılaştırmalı Söz Varlığı İncelemesi). Ankara: TDK.
Şahin, İlhan (2009). “Sancak”. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, 97-99.
Şirin, Hatice (2017). “Türk Dilinin Özgürlük Anlamlı Sözleri”. Bilkent XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultay Bildirileri, 157-162.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1982). 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Beşinci Baskı, İstanbul: Çağlayan.
Ullmann, Stephen (1978). “Anlambilimi” (Çev. N. Fırat). Türk Dili, 324: 355-363.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1984). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi 1. C. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
URL-1: (https://www.cnrtl.fr/etymologie/chambre). (E.T. 15.01.2020).
URL-2: (https://www.ito.org.tr/tr/kurumsal/hakkimizda/tarihlerle-ito). (E.T. 15.01.2020).
Yavaş, Doğan; Bozkurt, Nebi (2006). “Mukaddes Emantler Dairesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, 111-114.