Fazlullâh Han Lügâti ve Diğer Çağatay Sözlüklerinde Savaş Terimlerinin Karşılaştırılması

Tarih boyunca askerî başarıları ile dikkat çekmeyi başarmış olan Türk milleti, kuşkusuz ki bu başarıların ardındaki savaşma yeteneğinin sonuçlarını diline de yansıtmış olmalıdır. Bu nedenle savaş tarihindeki izler, savaş temel alanında yer alan sözcükler üzerinden Türk dili tarihi içinde de yer edinmişlerdir. Bu çalışma Türkçenin sözlükleri ile bilinen Çağatay Türkçesi dönemine odaklanmıştır. Çok sayıda sözlüğün yazıldığı bu dönemde genel olarak Türkçe-Farsça yazılan iki dilli sözlükler dikkat çekmektedir. Fazlullâh Han tarafından kaleme alınan sözlük de bu şekilde iki dillidir. Çalışma Fazlullâh Han Lügâti ile onunla aynı dönemde yazılmış altı sözlüğün harp terimleri açısından karşılaştırılmasını esas alır. Çalışmanın amacı Çağatay Türkçesi sözlüklerini kıyaslayarak harp terimlerinin dil içi görünümlerini değerlendirmektir. Öncelikle Fazlullâh Han Lügâtinde yer alan harp terimleri tespit edilmiş ardından diğer sözlüklerdeki durumları incelenmiştir. Tespit edilen sözcüklerin tüm sözlüklerde belirli ölçüde kullanıldığı saptanmıştır. Sözcüklerin terim anlam kazandığı ve bu anlamın devrin eserlerine yansıdığı ifade edilebilir. Çalışma sırasında tespit edilen askeri terimlerin birçoğu uzun yıllardır Türk harp dünyasında kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Savaş Terimleri, Çağatay Türkçesi, Fazlullah Han Lügati.

Comparison of War Terms in Fazlullâh Khan Dictionary and Other Chagatai Dictionaries

The Turkish nation, which has managed to attract attention with its military achievements throughout history, undoubtedly, have reflected the results of his fighting ability behind these achievements in his language as well. That is why the traces in the history of the war, along with the basic words on the battlefield, have also taken their place in the history of the Turkish language. This study is focused on the period of Chagatai Turkish, which is known for its dictionaries of Turkish. In this period when a large number of dictionaries are written, generally Turkish Persian bilingual dictionaries written in Turkish are seen. The study is based on the comparison the war terms of Fazlullâh Khan Dictionary and six dictionaries written in the same period. The aim of the study is to compare the Chagatai Turkish dictionaries and to evaluate the language views of war terms. Firstly the war terms in Fazlullâh Han Lügâti were determined then, their status in other dictionaries was examined. It has been determined that the words found are used to a certain extent in all dictionaries. It can be said that words acquire a term meaning and this meaning is reflected in the works of the era. Many of the military terms identified in the study have been used in the Turkish military world for many years.

Keywords:

War Terms, Chagatai Turkish, Fazlullah Khan Dictionary.,

PDF

___

Archer C. I. - vd. (2006). Dünya Savaş Tarihi. (çev. Cem Demirkan) İstanbul: Akyüz Yay.
Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Atalay, B. (1970). Abuşka Lügati veya Çağatayca Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Altınordu Yayınları.
Durgut, H. (1995). Şeyh Süleymân Efendî-i Buharî Lügat-i Cağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
Düzgün, H. (ş. 1388a). Senglâh Ferheng-i Türkî be-Fârisî. C. III, Tebriz: Ahtar Yayınevi.
Düzgün, H. (ş. 1388b). Ferheng-i Türkî be-Fârisî Senglâh (Hulâse-yi Abbâsî), Tebriz: Yârân Yayınları.
Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmut Divanu Lügâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
Güzeldir, M. (2002). Abuşka lügati (Giriş, Metin, İndeks). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Hiyâvî, R. (ş. 1374). Senglâh ferheng-i Türkî be-Fârisî. Tahran: Merkez Yay.
Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara: TDK Yayınları.
Kanar, M. (2013). Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
Kara, F. (2011). Zebân-i Türkî(Kelür-nâme). Erzurum: Fenomen Yayınları.
Kunos, I. (1902). Sejx Sujleman Efendi’s Cagataj-Osmaniches wörterbuch. Budapeşte
Öztürk, S. (2022). Fazlullâh Han Lügâti (İnceleme-Metin-Dizin). İstanbul: Kriter Yayınları
Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. C. II. Ankara: Akçağ Yay.
Türk Dil Kurumu (1993). Derleme Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınları.
Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
Zabeti Miandoab, N. (2010). Muhammed bin Abdu’s-sabûr-ı Hoyî, Hulâsa-ı Abbasî. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
https://turklehceleri.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/hepsi/anlam/m%C4%B1lt%C4%B1k [Erişim Tarihi: 20.02.2023].
https://turklehceleri.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/hepsi/anlam/neyze [Erişim Tarihi: 20.02.2023].