Destanın Yeniden İnşası: Manas Destanı’nın Ibırayım Abdırahmanov Varyantı Üzerine Bazı Tespitler

Kırgız Türklerine ait kahramanlık destanlarının zirvesi sayılan Manas Destanı, sadece Türk destancılık geleneğinin değil, aynı zamanda dünyanın sayılı epik hikâyelerinden biri kabul edilmektedir. Kırgız Türklerinin efsanevî geçmişinin edebî ifadesi olan destanla ilgili araştırmalar hâlâ devam etmektedir. Destanla ilgilenen araştırmacılar, destanın muhteva ve şekil özelliklerinden başka destanı yaratan ve nakleden anlatıcılarla ilgili bilgileri de değerlendirmişlerdir. Öte yandan Manas Destanı’nın muhtelif problemlerini inceleyen çalışmaların çoğunlukla birkaç varyant üzerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bu çalışmalarda özellikle Sagımbay Orozbakov ve Sayakbay Karalayev’e ait varyantlar temel alınmış, destanla ilgili bilimsel tartışmalar ve yorumlar, bu varyantlar üzerinden yapılmıştır. Manas Destanı’nın farklı varyantlarını esas alan çalışmalara ise neredeyse hiç tesadüf edilmemektedir. Hâlbuki Manas Destanı'nın çeşitli anlatıcılardan yazıya geçirilen birçok varyantı bulunmaktadır. Bu varyantlar, el yazması hâlinde Kırgız İlimler Akademisi El Yazmaları bölümünde muhafaza edilmektedir. Son yıllarda Kırgızistan'da Sovyetler Birliği döneminde çeşitli sebeplerden dolayı yayımlanmayan birçok varyant yayımlanmaya başlamış; böylece karşılaştırmalı çalışmalara imkânı verecek kaynaklara ulaşılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde yayınlanmayan varyantlardan biri de folklor derlemecisi ve manasçı Ibırayım Abdırahmanov’a aittir. Kırgız folkloruna ait ürünlerin yazıya geçirilmesinde, özellikle Manas Destanı’nın muhtelif varyantlarının kaydedilmesinde ciddi katkıları olan isimlerin başında gelen Ibırayım Abdırahmanov’a ait varyant, 2018 yılında iki cilt hâlinde yayımlanmıştır. Diğer manasçıların varyantlarından yararlanarak öz bir metin oluşturması sebebiyle Elias Lönnrot’a benzetilen Abdırahmanov, destanı bu şekilde yeniden üretmiştir. Manas, Semetey ve Seytek bölümlerini içeren varyant, diğer varyantlarla mukayese edildiğinde manasçı Sagımbay Orozbakov’un varyantına yakın olmakla beraber bazı epizot ve motiflerin işlenişi itibariyle farklılıklar da taşımaktadır. Öte yandan söz konusu varyant, Sovyetler Birliği döneminde yürütülen ideolojik tartışmaların gölgesinde kaleme alınmıştır. Bu bakımdan Sovyet ideolojisine aykırı fikirleri taşıdığı öne sürülen ve eleştiri konusu edilen Panislamist ve Pantürkist unsurlardan ayıklanmış bir metin niteliğine sahiptir. Bu sebeple, dikkate değer özellikler sergileyen varyantın incelenmesi, dönemin varyant üzerindeki etkisini anlamak bakımından oldukça önem arz etmektedir. Bu çalışma, Kırgız folklor araştırmacısı ve manasçı Ibırayım Abdırahmanov’un varyantını çeşitli açılardan incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kırgız folkloru, destan, Manas Destanı, Ibırayım Abdırahmanov, Sovyetler Birliği.

Reconstruction of the Epic: Some Remarks Ibrayım Abdırakhmanov’s Variant of the Manas Epic

Considered the pinnacle of the heroic epics of the Kyrgyz Turks, the Epic of Manas is considered one of the few epic stories not only of the Turkish epic tradition, but also of the world. Research on the epic, which is the literary expression of the legendary past of the Kyrgyz Turks, still continues. Researchers interested in the epic evaluated the information about the narrators who created and transmitted the epic, apart from the content and shape characteristics of the epic. On the other hand, it is observed that studies examining various problems of the Epic of Manas mostly focus on a few variants. In these studies, especially the variants of Sagımbay Orozbakov and Sayakbay Karalayev were based, scientific discussions and comments on the epic were made on these variants. Studies based on different variants of the Epic of Manas are hardly coincidental. However, there are many variants of the Epic of Manas that were written down by various narrators. These variants are preserved as manuscripts in the Manuscripts section of the Kyrgyz Academy of Sciences. In recent years, many variants that were not published in Kyrgyzstan during the Soviet Union period for various reasons have begun to be published; Thus, resources that will enable comparative studies have been reached. One of the variants that was not published during the Soviet Union period belongs to the folklore compiler and manasist Iberiyim Abdırahmanov. The variant belonging to Ïbrayïm Abdïrakhmanov, who is one of the leading names who contributed significantly to the writing of the products of Kyrgyz folklore, especially to the recording of various variants of the epic of Manas, was published in two volumes in 2018. Abdırahmanov, who was likened to Elias Lönnrot because he created a concise text by making use of the variants of other manasists, reproduced the epic in this way. The variant, which includes the Manas, Semetey and Seytek sections, is close to the manasci Sagımbay Orozbakov's variant when compared with other variants, but it also has differences in terms of the processing of some episodes and motifs. On the other hand, the variant in question was written in the shadow of the ideological debates carried out during the Soviet Union period. In this respect, it has the quality of a text that has been separated from the Pan-Islamist and Pan-Turkist elements, which are claimed to have ideas contrary to the Soviet ideology and which have been criticized. For this reason, the examination of the variant exhibiting remarkable features is very important in terms of understanding the effect of the period on the variant. This study aims to examine the variant of the Kyrgyz folklore researcher and manasist Ïbrayïm Abdïrakhmanov from various perspectives.

Keywords:

Kyrgyz folklore, epic, Epic of Manas, Ïbrayïm Abdïrakhmanov, Soviet Union.,

PDF

___

Abdıldayev, E. (1995). Kıtay. Manas Entsiklopediyası. I. Tom. Bişkek. 380.
Abdırahmanov, I. (1948). Seytek. Kırgız İlimder Akademiyası Kol Cazmalar Fondu, İnv.No: 189(998).
Abdırahmanov, I. (1951). Seytek. Kırgız İlimder Akademiyası Kol Cazmalar Fondu, İnv.No: 190c(1158).
Abdrahmanov, I. (2021). Tarıhıy-Etnografiyalık Muras (Kol Cazmalar). (Basmaga dayardagandar: A. İsayeva, R. Meerkanova, P. Abdıbayeva). Bişkek: Ç. Aytmatov Atındagı Til cana Adabiyat İnstitutu.
Akmataliyev A. vd. (2015). Abdırahmanov Ibırayım. Manas Sagımbay Entsiklopediyası. Bişkek: Biyiktik Plos. 34-43.
Akmataliyev, A. (2017). Taylak Baatır. Kırgız Adabiyatının Tarıhı. 3. Tom. Bişkek. 459-473.
Anttonen, P. (2015). "The Kalevala and the Authenticity Debate". In Manufacturing a Past for the Present. Leiden, The Netherlands: Brill. 56-80.
Çeribaş, M. (2012a). Kırgız Türklerinde Manasçılık Geleneği ve Manasçılar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Çeribaş, M. (2012b). Kırgız Şecerecilik Geleneğinde Türk Boyları Meselesi ve Oğuz Kağan. Türk Kültürü Araştırmaları, V(1), 61-78.
Erol, Ş. S. (2013). Kırgız Destan Geleneği. Folkloristik: Prof. Dr. Süleyman T. Kayıpov Armağanı. (Ed. A. Arvas, M. Eren, M. Karaaslan, M. Cerrahoğlu). Hâkim Yayınları: Ankara, 251-284.
Heide, V. N. (2008). Spirited Performance: The Manas Epic and Society in Kyrgyztan. Amstedam: Rozenberg. Hroch, M. (2011). Avrupa’da Milli Uyanış. Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi. (çev. A. Özdemir). İstanbul: İletişim Yayınları.
İbraimov, K. (1987). Ibırayım Abdırahmanov. Frunze: İlim Basması.
İbraimov, K. (2018). Klassikalık cana Tekstter: Ibrayım Abdırahmanov Manas, Semetey. Bişkek: Poligrafbumresursı.
İbraimov, K. ve Öskönaliyev, N. (2018). Klassikalık cana Tekstter: Ibrayım Abdırahmanov Semetey, Seytek, Makal-Ilakaptar. Bişkek: Poligrafbumresursı.
Kubatova, A. (2018). Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi. (Akt. A. Ünal). Ankara: Bengü Yayınları.
Mambetakun, M. (2014). Manas Eposunun Variyanttarı cana Manasçılık. Bişkek: Muras Fondu.
Musayev, S. (1995a). Manasçı, Katçı, Tüp Nuska. Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu I. Kitep. Bişkek: Kırgızstan Basması, 24-75.
Musayev, S. (1995b). Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu (Sagımbay Orozbakovdun Variyantı Boyunça). I. Kitep. Bişkek: Kırgızstan Basması.
Musayev, S. (1995c). Konferentsiya (1952). Manas Entsiklopediya. I. Tom. Bişkek, 488-510.
Musayev, S. (2004). Manasçılar. Kırgız Adabiyatının Tarıhı. II. Tom. (Tüz. A. Akmataliyev). Bişkek, 131-156.
Prior, D. (2000). Patron, Party, Patrimony: Notes on the Cultural History of the Kirghiz Epic Tradition. Papers on Inner Asia, Bloomington: Indiana.
Sarıpbekov, R. (1995). Ibırayım Abdırakman Uulu. Manas Entsiklopediyası. II. Tom, 353-357.
Sooronov, O. (Tüz.) (2013). Manas Baatırdık Epos I. Bölük. Togolok Moldo -Bayımbet Abdırakman Uulunun Variyantında. Bişkek: Turar Basması.
Temur, N. (2011). Folklor ve İdeoloji: Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan’da Folklor Politikaları ve Çalışmaları 1917-1958. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Yıldız, N. (1995). Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.