İnsan, Kâinat ve Yaratılış Ekseninde Hallâc-ı Mansûr’un Tevhid Düşüncesinin Felsefî Analizi

Öz Kâinat ve insanın varoluşunu inceleyen ilim dallarının bu kavramları farklı pers-pektif ve yorumlarla açıkladığını, neden-sonuç ilişkisini fizik ve metafizik bağlamlarda ele aldıklarını görmekteyiz. Bu ilim dallarından tefsir, hadis, felsefe, psikoloji, astro-nomi zengin bilgi birikimlerinden yararlanarak konulara kendi cenahlarından bir açık-lama getirirken sahaya tartışmaya açık bir ürün bırakmışlardır. Tasavvuf da bu ilim dallarından biri olarak yaratılış ve kâinatın özü konusunda insanı merkeze alan anlayı-şıyla diğer tüm alanlardan farklı bir pozisyonda bulunur. Tasavvuf ilminin aşk, mu-habbet, şatahat öncülerinden olan Hallâc-ı Mansûr’un düşünce sistemi de insan ve kâinat düzleminde kendisine sağlam bir yer edinmiştir. Hallâc; Hakikat-i Muhamme-diyye kavramı ile yaratılışın başlangıç noktasını ele alırken kâinat, hakikat, nur, aşk, ışık, insan ve ilahî sevgi kavramları arasında bir bağ kurmakta, “Ene’l-Hakk” ifadesi ile dinî tecrübenin insan eksenli derunî yönünü göstermekte, “O, O’dur” düşüncesi ile yaratılışın gizli mahiyetine değinerek kendine özgü bir tevhid anlayışı oluşturmaktadır. Lâhût ve nâsût kavramlarına getirdiği açılımlarla insan, kâinat ve yaratılış eksenini belirli bir çerçeve ile sınırlandırarak tevhid akidesini bu temele dayandırmaktadır. Bu çalışmamızda Hallâc-ı Mansûr’un temellerini attığı Hakikat-i Muhammediyye kavramı ile kâinatın yaratılışına, “Enel’l-Hakk” ifadesi ile mistik tecrübenin insanın gizli ve güçlü özelliklerine, “O, O’dur” düşüncesi ile yaratılışın mahiyeti ve oluşumuna, lâhût ve nâsût ilişkisi çerçevesinde oluşturduğu tevhid akidesine değinilmeye çalışılacak, felsefî açılımlar nezdinde Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd gibi filozofların insan, kâinat ve yaratılış kavramlarına getirdikleri yorumlara değinilerek felsefe-tasavvuf düşüncesi mukayeseli bir şekilde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Kâinat, İnsan, Yaratılış, Hallâc-ı Mansûr

Philosophical Analysis of Hallâj-ı Mansûr's Tawhid Thought on The Context of Human, Universe and Creation

We see that the branches of science that examine the existence of the universe and human beings explain these concepts with different perspectives and interpretati-ons, and they deal with the cause-effect relationship in physics and metaphysical con-texts. Benefiting from their rich knowledge of tafsir, hadith, philosophy, psychology and astronomy from these branches of science, they brought an explanation to the subjects from their own side, and left a controversial product on the field. Sufism, as one of these branches of science, occupies a different position from all other fields with its understanding of creation and the essence of the universe, which puts people in the center. The thought system of Hallâj-ı Mansûr, one of the pioneers of "love", "love" and "shatahat" of Sufism, has also gained a solid place in the plane of man and the universe. While dealing with the concept of Nur-u Muhammediyye and the star-ting point of creation, it creates a link between the concepts of universe, light, love, light, human and divine love. In this study, the concept of Nur-u Muhammediyye, whose foundations were laid by Hallâj-ı Mansûr, was examined in terms of making sense of the universe-human concepts, and the subject was tried to be discussed by bringing various explanations about the nature and formation of creation. Philosophy-mystical thought will be discussed in a comparative way by referring to the interpreta-tions of philosophers such as Fârâbî, İbn Sînâ and Ibn Rushd on the concepts of hu-man, universe and creation in the light of philosophical expansions.

Keywords:

Sufism, Universe, Human, Creation, Hallaj-ı Mansûr,

PDF

___

Abdel-Kader, Ali Hassan. The Life, Personality and Writings of Al-Junayd. London: Luzac & Company, 1962.
Ağırman, Ferhat ve Bekalp, Bilal. “Hallâc-ı Mansûr’da Tanrı-Varlık ve Benlik Problemi̇”. Felsefe Dünyası 55/1 (Temmuz 2012), 83-98.
Altıntaş, Hayrani. İbn Sînâ Metafiziği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
Akgün, Tuncay. “İbn Rüşd’e Göre Yaratma”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 10 / 2 (Haziran 2010), 76-114.
Aksoy, Zehra Betül. Cüneyd-i Bağdâdî’de İnsanın Kemali. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Arabî, Muhyiddün İbnü’l. Füsûsü’l-hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı, 2016.h
Arabî, Muhyiddün İbnü’l. Fütuhat-ı Mekkiyye 1. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2017.
Arkan, Atilla. “Kindî ve İbn Rüşd’de İnsan Tasavvuru”. İslam Araştırmaları Dergisi 12 (Temmuz 2014), 27-54.
Aruç, Numan Yusuf. İbn Rüşd’ün Eğitim Felsefesi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
Atay, Hüseyin. Fârâbî ve İbn Sînâ’ya göre Yaratma. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
Atay, Hüseyin. İbn Sînâ’da Varlık Nazariyesi. Ankara: Gelişim Matbaası, 1983.
Aydın, Mehmet. “İkbâl’in Felsefesinde İnsan” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFAD) 29 (Eylül 1987), 83-107.
Aytaç, Pakize. “Hallâc-ı Mansûr’un Düşünce Dünyasına Günümüz Açısından Bir Bakış”. Hitit Üniversitesi I. Uluslararası Hacı Bektaşî Velî Sempozyumu. ed. Osman Eğri vd. 1/205-222. Ankara: Sfn Yayıncılık, 2011.
Bakış, Rıza. Aşığın Tevhidi Hallâc’a Göre Varlık ve Dinî Tecrübe. İstanbul: İnsan yayınları, 2013.
Bakış, Rıza. “Dinî Tecrübe Bağlamında Hallâc'ın Ene'l Hakk İfadesinin Tahlili”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (Aralık 2011), 65-77.
Cebecioğlu, Ethem. “Hallâc-ı Mansûr”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFAD) 30/1 (Temmuz 1988), 329-350.
Cîlî, Abdülkerim. Hakikat-i Muhammediyye. çev. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2010.
Demirci, Mehmet. “Hakikat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/179-180. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Deniz, Gürbüz. İnsan Hürriyetinin Metafizik Temelleri. İstanbul, Litera Yayıncılık, 2010.
Durusoy, Ali. İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: MÜİFAV, 2012.
Ertuğrul, İsmail Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî. haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
Fârâbî. el-Medinetü’l-fazıla Tanrı-Âlem-İnsan. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
Fârâbî. el-Medinetü’l fâzıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
Gazzâlî, Ebu Muhammed. Mişkatü’l-envâr. thk. Abdülaziz İzzeddin es-Seyrevân. Beyrut: y.y, 1986.
Görkaş, İrfan. “Farâbî’nin İnsan Tasavvuru” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 50/3 (Kasım, 2013), 291-305.
Gusdorf, George. İnsan ve Tanrı. çev. Zeki Özcan. İstanbul: Emin Yayınları, 2012.
Gündüz, Doğan. Hallâc-ı Mansûr. Ankara: Göl Yayınları, 1991.
Hallâc, Ebu'l-Muğis Hüseyin b. Mansûr. Ahbâru’l-Hallâc. nşr. Louis Massignon. Paris: y.y., 1957.
Hallâc, Ebu'l-Muğis Hüseyin b. Mansûr. Divanü’l-Hallâc. nşr. Kâmil Mustafa eş-Şeybî. Bağdat: y.y., 1974.
Hallâc, Ebu'l-Muğis Hüseyin b. Mansûr. Kitâbu’t- Tavâsîn. thk. Louis Massignon. Paris: y.y., 1975.
Hallâc, Ebu'l-Muğis Hüseyin b. Mansûr. Kitâb’üt-Tavâsin. çev. Yaşar Nuri Öztürk. İstanbul: Fatih Yayınevi, 1976.
Heisterman, Walter. “Kant’ın Felsefesinde İnsanın Yeri”. çev. Tomris Mengüşoğlu. Felsefe Arkivi 16 (Ağustos 2014), 49-62.
Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
İbn Rüşd. Risaletu’n-nefs. thk. Refikil Acem, Cirar Cihami. Beyrut: y.y., 1994.
İbn Rüşd, Tutarsızlığın Tutarsızlığı Tehafüt et-Tehafüt. 2 Cilt. çev. Kemal Işık, Mehmet Dağ. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1997.
İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa, Metafizik. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
İkbal, Muhammed. The Reconstruction of Religious Thought in İslam. Lahore: Kashmiri Bazaar, 1962.
James, W. “Mystisizm” Reading in The Philosoplıy of Religion. ed. Baruch. A. Brody. New Jersey: y.y., 1974.
Kant, Immanuel. Bir Kant Felsefe Kuramı Klasiği Yaşam Felsefesi. çev. Kıvanç Kardeşler. İstanbul: Dorlion Yayınevi, 2019.
Kartal, Abdullah. Abdülkerim Cîlî: Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
Kaya, Mahmut. İslam Filozofların Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
Koç, Turan. Din Dili. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1995.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Kuşeyri, Ebu’l Kasım Abdülkerim. Er-Risaletü’l-Kuşeyriyye fi ilmi’t-tasavvuf. haz. Ma’ruf Zerrik ve Ali Abdülhamid Baltacı. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1993.
Mahmud, Abdülhalim. Muhâsibî Hayatı, Eserleri ve Fikirleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Muslu, Ramazan. “Tasavvufta İnsan”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. 311-319. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Özköse, Kadir. “İnsan-ı Kâmil Nazariyesi Çerçevesince İnsan-Âlem İlişkisi”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 9-10 (2010), 17-33.
Öztürk, Yaşar Nuri. Hallâc-ı Mansûr ve Eseri. İstanbul: Yeni Boyut, 1996.
Schimmel, Annemarie. İslam’ın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı, 2012.
Şebüsterî, Mahmud. Gülşen-i Râz. cev. Abdülbaki Gölpınarlı. Ankara: MEB Yayınları, 1994.
Tatçı, Mustafa. Niyâzî-i Kadîm, Hallâc-ı Mansûr Menâkıbnâmesi. İstanbul: H Yayınları, 2008.
Tenik, Ali. Ahmed Kuddusî İbnü’l-Meraşi. Kahramanmaraş: Öncü Basımevi, 2011.
Tirmizî, Hâkim. Hatmü’l-evliya Veliler Sonu. çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
Tüsteri, Ebu Muhammed Sehl b. Abdullah Sehl. Tefsirü't- Tüsteri. thk. Muhammed Basil Uyun Sud. Beyrut: Darü'l- Kütübi'l- İlmiyye, 2007.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
Vural, Mehmet. İslam Felsefesi Tarihi İslam Düşüncesinin Tarihsel Seyri. Ankara: Elis Yayınları, 2018.
Yılmaz, Ömer. Geçişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.