Erken Dönem Biyografi Yazarları ve Şârihlere Göre İbnü’l-Arabî: Hatmiyet Kavramı Merkezli Bir İnceleme

Tarihsel süreçte bir ilmin dönüm noktalarını belirlemek sadece modern dönem araştırmalarına özgü faaliyetlerden değildir. Farklı geleneklerin kendi tarihsel süreçlerini belirli nitelemeler üzerinden ayrıştırdıkları bilinmektedir. Tasavvuf tarihi söz konusu olduğunda İbnü’l-Arabî üzerinden böylesi bir ayrıma gidilmiştir. Ona yönelik nitelemelerin bir kısmı bizzat kendisi tarafından yapılmış diğer bir kısmı ise sonraki gelenek tarafından ona izafe edilmiştir. Bu anlamda İbnü’l-Arabî’yi tarihsel yönden konumlandırmaya yönelik nitelemelerden en belirgini onun “eş-Şeyhü’l-ekber” lakabıyla anılmasıdır. Bu kullanımın sûfî çevreler içerisinde sahip olduğu anlama mukabil İbnü’l-Arabî muhaliflerince üretilen zıddı nitelemeler türlü polemikleri tetiklemiş gözükmektedir. Dolayısıyla polemik literatüre konu edilen ve nispeten popüler ilgileri de besleyen “eş-Şeyhü’l-ekber” ifadesinin İbnü’l-Arabî külliyatında ne türden bir karşılığının olduğu açıklığa kavuşturulmalıdır. Bu bağlamda onun kendisini tarihe nasıl sunduğu önemli bir mesele olarak ele alınmayı beklemektedir. Bu mesele, öncelikle kendi eserleri içerisinde incelenmeyi gerektirir. Bununla birlikte onun, kendi yaşadığı çağda hangi yönleriyle tanındığı; etrafında oluşan mürid halkasının ve eserleri üzerine ilk kalem oynatan takipçilerinin nasıl bir İbnü’l-Arabî portresi çizdikleri meselenin bir başka boyutunu oluşturmaktadır. Bütün bunları açıklığa kavuşturmak üzere bu çalışmada literatürde ilk defa Hakîm et-Tirmizî tarafından dile getirilmiş hatmü’l-velâye konusunun uygun bir tartışma çerçevesi sunacağı kabul edilmiştir. Hakîm et-Tirmizî’den sonra İbnü’l-Arabî ile tekrar gündeme getirilen konunun kendi eserlerinde ne türden bir bağlam içerisinde yorumlandığı, hatmü’l-evliyânın kimliğini belirlemeye yönelik iddiaların farklı eserlerdeki işleniş biçimleri incelenmiştir. Akabinde söz konusu meselenin İbnü’l-Arabî ile bizzat görüşen tarihçi ve biyografi yazarları tarafından bilinip bilinmediği, onu eserlerine hangi özellikleri öne çıkarılarak kaydettikleri ele alınmıştır. Son olarak İbnü’l-Arabî’nin yakın çevresinden başlamak üzere onun teliflerini şerh ve talik türü eserlerle açıklamaya çalışan sûfî müelliflerin onu nereye konumlandırdıkları ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İbnü’l-Arabî, Şeyh-i Ekber, Nübüvvet, Velâyet, Hâtemü’l-evliyâ

Ibn al-Arabi According to Early Biographers and Commentators: A Study Based On the Concept of Khatmıyah

Identifying the turning points of a science in the historical process is not limited to the activities specific to modern period research. It is known that several traditions differentiate their historical processes over certain qualifications. As far as the history of sufism is concerned, such a distinction has been made through Ibn al-Arabi. Some of the qualifications for him were attributed to him by himself, and some were attributed to him by the later tradition. In this sense, the most prominent of the qualifications aimed at positioning Ibn al-Arabi in the historical sense is that he is referred to as “al-Sheikh al-Akbar”. In return for that the meaning of this usage in Sufi circles, the opposite characterizations produced by Ibn al-Arabi's opponents seem to have triggered various polemics. Therefore, it should be clarified what kind of equivalent the expression “al-Sheikh al-Akbar”, which is the subject of polemical literature and also feeds relatively popular interests, has in the corpus of Ibn al-Arabi. In this context, how he presents himself to history expects to be considered as a significant issue. This issue requires first of all to be examined in their own works. In addition to this, in what ways he was known in his own age; what kind of a portrait of Ibn al-Arabi were drawn by the circle of disciples formed around him and his followers, who were the first to write on his works, constitute another dimension of the issue. In order to clarify all these, in this study, it is accepted that the issue of sail of sainthood (khatm al-walayah), which was first mentioned by al-Hakim et-Tirmidhi in the literature, will present an appropriate discussion framework. After Hakim al-Tirmidhi, in what kind of context the issue, which was brought to the agenda with Ibn al-Arabi, was interpreted in his own works, and the ways in which the claims to determine the identity of the seal of the saints (khatam al-awliya) were handled in different works were examined. Afterwards, it was discussed whether the subject in question was known by historians and biographers who met with Ibn al-Arabi personally, and which features they emphasized in their works. Finally, starting from Ibn al-Arabi's close circle, it has been tried to reveal where the sufi authors who tried to explain his works with commentary (sharh) and annotetions (ta’liqah) type works placed him

Keywords:

Ibn al-Arabi, al-Sheikh al-Akbar, Prophethood, Sainthood, Seal of the saints.,

PDF

___

Addas, Claude. İbn Arabî-Kibrit-i Ahmer’in Peşinde. çev. Atila Ataman. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
Akar, Ayşe Mine. Müeyyed Cendî`ye Göre Varlık ve Bilgi. İstanbul: Hikemiyat Yayınları, 2021.
Akkaya, Veysel. Şeyhi Ekber İbn Arabî’de İdrîs Peygamber. İstanbul: Erkam Yayınları, 2010.
Bedru’l-Habeşî, Ebû Muhammed Mes’ûd Abdullâh. el-İnbâh alâ tarîkillâh. thk. Âsım İbrâhîm el-Kiyâlî. Beyrut: Kitâb Nâşirûn, 2019.
Câmî, Abdurrahmân b. Ahmed b. Muhammed. Şerhu’l-Câmî alâ Fusûsu’l-hikem, nşr. Âsım İbrâhîm el-Kiyâlî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Fusûsi’l-hikem. nşr. Seyyid Celâleddîn Aştiyânî. 2. Baskı. Kum: Müessesetü Bûstân-ı Kitâb, 2008.
Cevad, Mustafa. Tekmiletu İkmali'l-İkmal fi'l-ensâb ve'l-esma ve'l-elkab. mlf. Ebû Hamid Cemaleddin Muhammed b. Ali b. Mahmûd İbnü's-Sabuni. thk. Mustafa Cevad. Bağdad : Matbuatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Iraki, 1957.
Chodkiewicz, Michel. Velâyet Mührü-İbn Arabî Öğretisinde Nübüvvet ve Velâyet. çev. Birol Biçer. İstanbul: Sufi Kitap, 2022.
Çift, Salih. Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
Ebû Şâme, Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. Terâcimü ricâli’l-karneyni’s-sâdis ve’s-sâbi. thk. İbrâhîm Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
Elmore, Gerald T. Islamic Sainthood in The Fulness of Time: Ibn al-Arabi’s Book of the Fabulous Gryphon. Leiden: Brill, 1999.
Garden, Kenneth. İslam’ın İlk Müceddidi-Gazâlî ve İhyâu Ulûmid’d-dîn’i. çev. Abdullah Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
Gubrînî, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed b. Abdullah. Unvânü'd-dirâye fî-men urife mine'l-ulemâ fi'l-mieti's-sâbia bi Bicâye. thk. Âdil Nüveyhiz. Beyrut: Lecnetü't-Te’lif ve't-Terceme ve’n-Neşr, 1979.
İbnü’l-Arabî. Dîvânu İbn Arabî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
İbnü’l-Arabî. Ankâu Muğrib fî hatmi’l-evliyâ ve şemsi’l-mağrib. thk. Abdülbâkî Miftâh (Dımaşk: Dâru Ninova, 2016.
İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 1. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 2. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 3. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 13. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
İbnü’l-Cevzî. Keydü’ş-şeytân linefsihî kable halki Âdem aleyhi’s-selâm. thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1999.
İbnü'l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Ebî Bekr. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, 2. Cilt. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslami, 2011.
İbn Ebi’l-Mansûr, Safiyüddîn b. Zâfir. Ahbârü’l-evliyâ müsemmâ risâletü Safiyüddîn b. Zâfir. nşr. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-dîniyye, ts.
İbn Nukta, Muhammed b. Abdilgani b. Ebi Bekr b. Şücâ Bağdâdî. Tekmiletü’l-kemâl. thk. Abdülkayyum Abdurabbinnebi. 4. Cilt. Mekke: Mücemmeatü Ümmi’l-Kurâ, 1991.
İbn Sevdekîn, İsmâîl. Ta’lîkâtü İbn Sevdekîn (et-Tecelliyâtü’l-ilâhiyye içinde). nşr. Muhammed Abdülkerim en-Nemrî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
İsfahânî, Ebû Nuaym. Hılyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiyâ. 10. Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988.
Işık, Hidayet. “Sadreddin Konevî’nin Hz. İsa Hakkındaki Görüşlerinin Müslüman ve Hıristiyan Teolojisi Açısından Değerlendirilmesi”. 1. Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyumu Bildirileri. Konya: Mebkam Yayınları, 2010.
Kâşânî, Abdürrezzâk. Şerhu Fusûsu’l-hikem. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-arabî, 2006.
Kâşânî, Abdürrezzâk. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdü’l-âl Şâhîn. Kahire: Dârü’l-menâr, 1992.
Kâşânî, Abdürrezzâk. Sûfîlerin Kavramları: Istılâhâtu’s-Sûfîyye, çev. Abdürrezzak Tek. Bursa Akademi, Bursa 2014.
Kazvînî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd. Beyrut : Dâru Sadır, ts.
Keşfu’l-gâyât fi şerhi mekteneftu aleyhi’t-tecelliyât. nşr. Muhammed Abdülkerim en-Nemrî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmeyye, 2004.
Kılıç, Ali İhsan. “Hatmü’l-velâye Teorisi”, Metafizik-Nedensellik, Ruh, Nübüvvet ve Mead-Metafizik 3. ed. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Kılıç, Mahmud Erol. “İbnü’l-Arabî, Muhyiddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 20/493-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Knysh, Alexander D. Ibn ‘Arabi in the later Islamic tradition: the making of a polemical image in medieval Islam. Albany: State University of New York, 1999.
Konevî, Sadreddin. İlâhî Nefhalar. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
Konevî, Sadreddin. Fâtiha Suresi Tefsiri. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Konevî, Sadreddin. Fusûsü'l-Hikem'in Sırları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
Kürdî, Hasan b. Mûsâ b. Abdillâh. Şerhu hikemi’ş-Şeyhi’l-Ekber. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
Musakhanov, Orkhan. Afîfüddin Tilimsânî’nin İlâhî İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
Sadrî, Şeyh Musa. Regâyibü’l-Menâkıb-Sadreddin Konevî’nin Menkıbeleri. haz. M. Emin Agar İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahmân. el-Kavlü’l-münbî an tercemeti İbn Arabî. thk. Hâlid b. Arabî Müdrik. 2. Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1466.
Sıbt İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Muzaffer Şemseddîn Yûsuf b. Kızoğlu. Mir'atü'z-zaman fî tevârîhi'l-a'yan. thk. İbrahim ez-Zeybek. 22. Cilt. Dımaşk: er-Risaletü’l-Alemiyye, 2013/1434.
Şenel, Abdülkadir. “İbn Müsdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Özel, Ahmet Murat. “Vahdet-i Mutlaka Ekolü”. İslam Düşüncesinde Teoriler-Metafizik 1. haz. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Özkan, Z. Şeyma. “Meşâhidü’l-esrârın Yazılış Sebebi ve Tarihi”. Şahit ve Anlattıkları-Meşâhidü’l-esrâr. mlf. İbnü’l-Arabî. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2021.
Öztürk, Eyüp. “Osmanlı Mehdîlik Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 375-407.
et-Tilimsânî, Afîfüddîn Süleymân b. Ali. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Ekber Râşidî Neyâ. Beyrut: Dârül’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
Tirmizî, Hakîm. Hatmu’l-evliyâ-Velîliğin Sonu. çev. Salih Çift. İstanbul: Nefes Yayınları.
Uzunpostalcı, Mustafa. “Şeyh Sadreddin Konevî’nin Vasiyyeti”. Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi 4 (1989), 37-44.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muhtasarü'l-muhtac ileyh min Tarihi'l-Hafız Ebî Abdullah Muhammed b. Saîd İbni'd-Dübeysî. thk. Mustafa Cevad. 1. Cilt. Bağdad : Matbuatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Iraki, 1951.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tarihü'l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1999.
Züheyrî, Ebu’l-Eşbâl. “Mukaddime”. Keydü’ş-şeytân linefsihî kable halki Âdem aleyhi’s-selâm. mlf. İbnü’l-Cevzî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1999.