Mayıs 1920 Tramvay Grevi Türkiye Sosyalist Fırkası ve İşçi Hareketi Üzerine Bir Değerlendirme

Bu yazı, 11 Mayıs 1920 tarihinde İstanbul'da başlayan ve yaklaşık olarak beş gün devam eden tramvay işçileri grevini konu almaktadır. Tramvay işçileri arasındaki örgütlenme sürecinde Mart 1919'dan sonra işe alınan yedek ve muvazzaf subay kökenli işçilerin önemli bir rol oynadığına işaret edilmektedir. Hüseyin Hilmi liderliğindeki Türkiye Sosyalist Fırkası'nın bu süreçteki rolü son derece kısıtlı olmuştur. Mevcut kaynaklar, tramvay işçileri arasında radikal unsurlar bulunduğunu ve İstanbul'da faaliyet gösteren bir komünist grubun bu unsurlar üzerinde belirgin bir etkinlik kazandığını göstermektedir.

Tram Strike of May 1920: An Assessment on the Turkish Socialist Party and the Labor Movement

This paper deals with the strike movement of the Istanbul tram workers that began on 11 May 1920 and lasted five days. It is argued that a group of former reserve and commissioned officers, employed by the Tramway Company after March 1919, played an important role in the unionization movement among the tram workers. Led by Hüseyin Hilmi, the Turkish Socialist Party had a limited influence on this process. The available sources suggest that there were radical elements among the tram workers and a communist group active in Istanbul had a considerable effect on these radical elements.

___

Archives du Ministère des Affaires Étrangères (AMAE), Paris E - Levant, 1918-1929, Belge No: 38/1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul Dahiliye Vekaleti (DH), Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (KMS) Belge No: 52-4/35; 61-2/63 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara Belge No: 230.108.98.5; 230.87.17.2 Public Record Office, Foreign Office Catalogs (FO), Londra Belge No: 371/6577; 371/5293 Service Historique de l'Armée de Terre (SHAT), Paris 20 N 421, 3e Bureau Belge No: 310/5

Société des Tramways de Contantinople, Rapport du Conseil d'Administration à l'Assemblèe Générale Ordinaire du 25 Mai/7 Juin 1916.

Tramways et Electricité de Constantinople, Rapport du Conseil D'Administration à l'Assemblée Generale Ordinaire du 28 Novembre 1918, Rapport du College des Commisaires, Exercice 1917-1918.

Tramways et Electricité de Constantinople, Rapport du Conseil d'Administration à l'Assemblée Generale Ordinaire du 27 Novembre 1919, Rapport du College des Commisaires, Exercice 1918-1919.

Tramways et Electricité de Constantinople, Rapport du Conseil D'Administration à l'Assemblée Generale Ordinaire du 23 Novembre 1922, Rapport du College des Commisaires, Exercice 1921-1922.

Alemdar "Grev Devam Ediyor," 13 Mayıs 1920, s. 4. "Grev Arefesi Mi?" 20 Ocak 1921, s. 2. "Grev Var Mı?" 22 Ocak 1921, s. 2. "Grev Başlıyor," 23 Ocak 1921, s. 1.

İkdam "Tramvayların Tatili: Yalnız Tenvirat," 12 Aralık 1918, s. 2. "Tramvaylar İşlemeyecek mi? Yeni Teklif," 2 Şubat 1919, s. 2. "Tramvay Meselesi ve Şehremaneti," 19 Şubat 1919, s. 2. "Tramvayın Tesiratı," 20 Mart 1919, s. 2. "Tramvay Amelesi: Tatil-i Eşgal Edeceklerini Söylüyorlar," 10 Nisan 1920, s. 2. "Tramvay Amelesi Bugün Tatil-i Eşgal Ediyor," 11 Mayıs 1920, s. 3. "İstanbul Tramvay ve Tüneli'nin Tatili," 12 Mayıs 1920, s. 1. "Tramvay Amelesinin Grevi Devam Ediyor," 13 Mayıs 1920, s. 1. "Tramvay ve Tünel Grevinin Devamı," 14 Mayıs 1920, s. 1. "Tramvay ve Tünel Grevi'nin Hitamı," 16 Mayıs 1920, s. 1. "Amelenin Umumi Grevi Mümkün müdür?" 10 Ağustos 1921, s. 3. "Tramvay Amelesinin Grevi ve Şirket," 29 Ocak 1922, s. 2. İleri "Menfi ve Sosyalist Arkadaşlara," 8 Şubat 1919, s. 3. "Türkiye Sosyalist Fırkası," 10 Mart 1919, s. 4. "Artık Tramvaylar İşliyor," 20 Mart 1919, s. 3. Meslek "Tramvay Amelesi," 28 Nisan 1925, s. 5.

Akal, Emel, Moskova-Ankara-Londra Üçgeninde İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.

Aksoy, Asu (der.), Silahtarağa Elektrik Santrali, 1910-2004, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007.

Alkan, Mehmet Ö., "Bir İttihat Terakki Muhalifi Olarak Liberal Sosyalist Hilmi," Tarih ve Toplum, no: 81, Eylül 1990, s. 41-47.

Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkası'nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.

Atasoy, Emel Seyhan ve Meral Bayülgen (ed.), Türkiye İştirakiyun Teşkilatlarının Birinci Kongresi (TKP Kuruluş Kongresi). (Tutanaklar-Belgeler). Baku 10-16 Eylül 1920, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları, 2008.

Benlisoy, Foti ve Y. Doğan Çetinkaya, "Erken Dönem Müslüman/Türk Sosyalizmi ve İştirakçi Hilmi", Tanıl Bora ve Murat Gültekingil (der.), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Sol Düşünce, cilt: 8, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 165-183.

Cerrahoğlu, A., Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İstanbul: May Yayınları, 1975.

Criss, Nur Bilge, İsgal Altında İstanbul, 1918-1923, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.

Çetinkaya, Y. Doğan, "Sosyalizmi İdrak Etmek: Bir Mütareke Dönemi Gazetesi," Mete Tunçay'a Armağan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.

Demirel, Yücel, TKP MK 1920-1921. Dönüş Belgeleri - 1, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2004.

Dumont, Paul, "Bolchevisme et Orient. Le Parti Communiste Turc de Mustafa Suphi, 1918- 1921," Du Socialisme Ottoman à l'Internationalisme Anotolien, İstanbul: lSIS, 1997, s. 223-258.

Dumont, Paul, "Les Organisations Socialistes et La Propagande Communiste à Istanbul pendant l'Occupation Allié, 1919-1922," Du Socialisme Ottoman à l'Internationalisme Anotolien, İstanbul: lSIS, 1997, s. 175-202.

Dumont, Paul, "Socialisme, Communisme et Mouvement Ouvrier à Istanbul pendant l'Occupation", Du Socialisme Ottoman à l'Internationalisme Anotolien, İstanbul: lSIS, 1997, s. 279-316. Engin, Vahdettin, Tünel, İstanbul: Simurg Yayınları, 2000.

Erdem, Hamit, Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İştirakçi Hilmi, İstanbul: Sel Yayıncılık, 2012. Erişçi, Lütfü, "Türkiye'de İşçi Sınıfının Tarihi," Sosyal Tarih Araştırmaları, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2003, s. 89-114.

Güzel, M. Şehmus, Türkiye'de İşçi Hareketi, 1908-1984, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1996. Harris, George S., The Origins of Communism in Turkey, Stanford: Hoover Institution Publication, 1967.

Housman, William J., Peter Hertner, ve Mira Wilkins, Global Electrification. Multinational Enterprise and International Finance in the History of Light and Power, 1878-2007. Cambridge and New York: Cambridge University Press, 2008.

Karakışla, Yavuz Selim, "Osmanlı İmparatorluğu'nda 1908 Grevleri," Toplum ve Bilim, no: 78, Güz 1998, s. 187-208.

Kayserilioğlu, Sertaç, Dersaadetten İstanbul'a Tramvay, İstanbul: İETT Genel Müdürlüğü, 2003. Richard, Clarence ve M. A. Johnson (der.), İstanbul 1920, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.

Sencer, Oya, Türkiye'de İşçi Sınıfı: Doğuşu ve Yapısı, İstanbul: Habora Kitabevi, 1969.

Tevetoğlu, Fethi, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1967.

Thobie, Jacques, "Interets Belges et Interets Français dans l'Empire Ottoman (1880-1914)," Les Relations Franco - Belges de 1880 à 1934, Metz: Centre de Recherches Relations Internationales de l'Universite de Metz, 1975, s. 213-243.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler. Cilt 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, 1908-1918, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler. Cilt 2: Mütareke Dönemi, 1918-1922, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.

Tunçay, Mete, Türkiye'de Sol Akımlar, 1908-1925, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.

Tunçay, Mete, 1923 Amele Birliği, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2009.

Tunçay, Mete ve Erden Akbulut, İstanbul Komünist Grubu'ndan Türkiye Komünist Partisi'ne, 1919-1926, 1. Cilt 1919-1923, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2013.

Zeki Cemal, "Memleketimizdeki Amele Hareketlerinin Tarihi," Mustafa Şahin (yay. haz.), Toplumsal Tarih, sayı: 41, cilt: 7, Mayıs 1997, s. 26-32.