Korku, Felâket ve úüphe: 1905 Edirne Yangını

Eylül 1905’te çıkan bir yangın sakinlerinin çoğu gayrimüslim olan Edirne Kaleiçi mahallelerini kül eder. Felaket sonrasındaki söylenti ve şüpheler yangının doğal nedenlerle çıkmadığında birleşir. Edirne Vilayeti, katliam ve kundaklama dahil türlü şiddet biçimlerini yıllardır yaşamış, uğruna mücadele verilen bir toprak olan Rumeli’de ortaya çıkan siyasî ve demografik çalkantıların yansıma ve sonuçlarından muaf olmamıştır. Bu makale söz konusu söylenti ve şüphelerin muhtemel kaynaklarını cemaatlerarası ihtilaf ve siyasî şiddet bağlamında araştırarak, bir yıldırma, misilleme ve yurdundan çıkarma aracı olarak kundaklamanın kullanımları üzerinde duruyor.

Fear, Disaster and Suspicion: The Adrianople Fire of 1905

In September 1905 a conflagration devastated Adrianople’s intramural quartiers, the majority of whose inhabitants were non-Muslims. Post-disaster rumours and suspicions agreed by common consent that the fire was not due to natural causes. The Province of Adrianople had not been immune to the reverberations and consequences of the political and demographic turmoil originated in Macedonia, a contested territory who had for years witnessed various forms of violence, including massacre and incendiarism. This article searches for the possible sources of the said rumours and suspicions on grounds of intercommunal conflict and political violence, with an emphasis on the uses of arson as a means of terrorization, reprisal and de-territorialisation.

___

Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Babıali Evrak Odası (BEO) Cevdet Adliye (C.ADL) Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT) Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.SࡤFR) Hariciye Nezareti Londra Sefareti Belgeleri (HR.ŞFR.3) Hariciye Nezareti Sofya Sefareti Belgeleri (HR.ŞFR.04) Hâriciye Nezareti İdare (HR.İD) Hariciye Nezareti Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS) Hariciye Nezareti Tahrirat-ı Hariciye Evrakı (HR.TH) İrade Dahiliye (İ.DH) İrâde - Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) Mütenevvi Maruzât (Y.MTV) Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR.I.KV) Rumeli Müfettişliği Sadaret Evrakı (TFR.I.A) Sadaret Eyalat-ı Mümtaze Kalemi Bulgaristan Belgeleri (A.MTZ.04) Sadaret Hususî Maruzâtı (Y.A.HUS) Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Yazışmaları (A.MKT.MVL) Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL) Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV) Şura-yı Devlet Defterleri (ŞD) Umum Vilayetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM) Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzatı (Y.PRK.ASK) Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı (Y.PRK.A)
Süreli Yayınlar Edirne Vilayet Salnamesi, 1319 İkdam New York Times Tercüman-ı Hakikat
Adanır, Fikret. Makedonya Sorunu, İstanbul: TVYY, 1996.
Aᒒmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne: 20. yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si, Cilt I/2, Niyazi Adıgüzel, Raşit Gündoğdu (hz.), Edirne: Trakya Üni., 2014.
Anastassiadou, Meropi. Selanik 1830-1912, İstanbul: TETTV, 1998.
Apak, Rahmi. Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Ankara: TTK, 1988.
Arakelian, Roy. Edirne ve Ermeni Toplumu, İstanbul: Paros, 2016.
Babinger, Franz. “Von Amurath zu Amurath. Vor- und Nachspiel der Schlacht bei Varna <1444>“ Oriens, 3/2 (Ekim 1950):
Bali, Rıfat. “Edirne Yahudileri”, Serhattaki Payitaht, E. N. İşli, M. S. Koz (ed.) içinde 205-29. İstanbul: YKY, 1998.
Balta, Evangelia. “Edirne Rum Cemaati”, İşli ve Koz (ed.) içinde 229-53.
Baskıcı, Murat. “Osmanlı Anadolusunda Sigorta Piyasası”, AÜ SBF Dergisi 57 (4): 1-33.
Crampton, R. J. A Concise History of Bulgaria, Cambridge/NY: Cambridge Uni. Press, 1997.
Dakin, Douglas. The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Londra: Institute for Balkan Studies, 1966.
Darkot, Besim. “Edirne: Coğrafi Giriş”, Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armaøan Kitabı (Ankara: TTK, 1993): 1-12.
Dündar, Abdulkadir. “Edirne Şehri ve Tarihi Eserleri (1918 Yılına Ait Bir Haritaya Göre)”, Dinî Araştırmalar, 10/28 (Mayıs-Ağustos 2007): 119-40.
Dündar, Fuat. “‘Balance of Criminality’: Recording and Observing the Ethnic Conflicts in Mürzsteg Macedonia (1903-09)”, Balkan Nationalism(s) and The Ottoman Empire, Vol. 2 D. Stamatapoulos (ed.) içinde 47-55. İstanbul: Isis, 2015.
Esin, Taylan, Etöz, Zeliha. Felaketin Mantıøı: 1916 Ankara Yangını, İstanbul: İletişim, 2015.
Gökbilgin, Tayyib. “Edirne”, İslam Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul: MEB, 1986: 107-127.
Hacısalihoğlu, Mehmet. Jön Türkler ve Makedonya Sorunu, İstanbul: TVYY, 2008.
Hinsley, Francis H. British Foreign Policy under Sir Edward Grey, Cambridge/NY: Cambridge Uni. Press, 1977.
Hoca Sadeddin, Tacü’t-Tevarih, C. 2, İsmet Parmaksızoğlu (haz.) Ankara: Kültür Bakanlığı, 1974.
İnalcık, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren, 1992.
Kazancıgil, Ratıp, Gökçe, Nilüfer. Daødevirenzâde Mustafa Şevket Bey’in Edirne Tarihi ve Balkan Savaşı Anıları, Edirne: Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi, 2005.
Kostopoulos, Tasos. “Revolutionary and Counterrevolutionary Violence in Late Ottoman Macedonia (1897-1912)”, Stamatapoulos (ed.) içinde 23-45.
Koz, Sabri (hz.). Edirne Müdafii Mehmet Şükrü Paşa, İstanbul: Zaman Kitap, 2008.
Onur, Oral. Edirne Ermeni Kolonisi, Edirne: Sonhaber, 1998.
Onur, Oral. XVI’dan XX. Yüzyıla Belgelerle Edirne, İstanbul: 2006.
Özel, Oktay. “O İnce Çizgi: Osmanlı Son Dönemi Pratiğinde Eşkıyalıkla Kahramanlık Arasında Salınanlar”, Kebikeç, 34 (2012): 107-38.
Özerinç, Sedat Bora. “Ortaçağ Askerî Tarihinin Maddî Sınırları” (doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni., 2013.
Özger, Yunus. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İlk Yerli Sigorta Şirketi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/47 (Aralık 2016): 279-85.
Silahdar Fındıklı Mehmet Ağa, Nusretname C II, Fasikül I, İstanbul: MEB, 1966.
Soyyanmaz, İsmail Hakkı. Tulumbacılar ve Edirne Tulumbacıları, Edirne: 2003.
Soyyanmaz, İsmail Hakkı. Destan-ı Edirne, Edirne: 2003.
Tilly, Charles. The Politics of Collective Violence, Cambridge: Cambridge Uni. Press, 2003.
Tokay, Gül. Makedonya Sorunu, İstanbul, Afa: 1998.
Uğur, Yunus. “The Historical Interaction of the City With Its Mahalles: Ottoman Edirne in the Late Seventeenth and Early Eighteenth Centuries”, doktora tezi, Boğaziçi Üni., 2014.
Uzer, Tahsin. Makedonya Eşkıyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi (Ankara: TTK, 1987).
Yerolympos, Alexandra. “A Contribution to the Topography of 19th Century Adrianople”, Balkan Studies (34/1), 1993, 49-72.
Yerolympos, Alexandra. Urban Transformations in the Balkans (1820-1920): Aspects of Balkan Town Planning and the Remaking of Thessaloniki (Selanik: Uni. Studio Press, 1996).
Yosmaoğlu, İpek. Blood Ties, Religion, Violence and The Politics of Nationhood in Ottoman Macedonia, 1878-1908, Ithaca: Cornell Uni. Press, 2013.