Necâset, “Gâvur” Kafatasları ve 19. Yüzyıl Ortasında Doğu Anadolu’da bir Yağmur Ritüeli

Tüm dünyada farklı kültürlerde görülen yağmur ritüelleri son derece zengin sembolik unsurlar ihtiva eder. Bu sembolik unsurlardan biri de insan kafatasıdır. Etnografik araştırmalar, suya batırıldığı takdirde insan kafatasının yağmur yağdıracağı itikadına dayanan yağmur ritüellerinin en azından 19. yüzyıldan itibaren Anadolu’da mevcut olduğuna; dahası, bölgenin iç ve doğu kesimlerinde söz konusu kafanın veya kafatasının her zaman değilse de genellikle gayrimüslim mezarlıklarından alındığına işaret ediyor. Bu makalede, din, necâset ve arınma üzerine yapılmış antropolojik çalışmalara referansla, bu halk inancını ve pratiği inceliyorum. Tartışmaya açık biçimde, “gâvur” kafatasları/kafalarının necâseti temsil ettiğini, bunların suya batırılması veya atılmasının ise Tanrı’nın öfkesini yatıştırmaya yönelik bir nevi arın(dır)ma pratiği olduğunu ileri sürüyorum. Son olarak, 1858’de Erzincan’da cereyan eden bir hadiseyi, üç hemşehrinin yağmur yağdırır ümidiyle bir Ortodoks Hristiyanın mezarını açıp çıkardıkları kafayı Fırat nehrine sarkıtmalarıyla ilgili vakayı, tarihsel bağlamı içinde ele alıyorum.

Moral Impurity, “Infidel” Skulls and a Rainmaking Ritual in the mid-19th Century Eastern Anatolia

Rainmaking rituals in different cultures all over the world involve rich symbolic elements, including human skulls. Ethnographic studies demonstrate that the rainmaking ritual which rests on the popular belief that human skulls possess the power of invoking rain, provided they be immersed in water is found in Anatolia at least from the 19thcentury onwards. Moreover, these studies also indicate that the human skulls or heads used in rainmaking rituals in the central and eastern parts of the region are usually but not exclusively exhumed from non-Muslims cemeteries. In this essay, I explore this popular belief and practice with particular reference to anthropological literature on religion, moral impurity, and purification. I claim that “infidel” skulls/heads arguably stand for moral impurity while immersing or throwing them in water represents an act of purification that would supposedly appease God’s wrath. Lastly, I shift my focus to an incident occurred in 1858 in Erzincan where three fellow countrymen dug up the grave of an Orthodox Christian, abstracted his head, and threw it into the Euphrates with the intent to make rain and examine this case in its historical context.

___

Arşiv Belgeleri / Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Bab-ı Ali Evrak Odası Evrakı (BEO) Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (DH.MKT) Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT) İrade Dahiliye (İ.DH) İrade Dosya Usulü (İ.DUİT) İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL) Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.MKT.MVL) Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM) Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM) Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV) Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ) Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK)
Abu-Manneh, Butrus. “The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottoman Lands in the Early 19th Century”, Die Welt Des Islams 22, no. 1/4 (1982): 1-36.
Abu-Manneh, Butrus. “The Islamic Roots of the Gülhane Rescript”, Die Welt des Islams 34, no. 2 (November 1994): 173-203.
Abu-Manneh, Butrus. “Gümüşhanevi, Ahmed Ziyaeddin”, Encyclopaedia of Islam 3, K. Fleet, G. Kramer, D. Matringe, J. Nawas, E. Rowson (ed.), 2016. Erişim tarihi : 25 Kasım 2017. http://dx.doi.org.proxy.library.cornell.edu/10.1163/1573-3912_ei3_COM_27546.
Acıpayamlı, Orhan. “Türkiye’de Yağmur Duası ve Psiko-Sosyal Metot’la İncelenmesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi 21, no. 1-2 (Ocak-Haziran 1963): 1-39.
Acıpayamlı, Orhan. “Türkiye’de Yağmur Duası II”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi 22, no. 3-4 (1965): 221-250.
Araz, Rıfat. Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995.
Arnold Denise, Y. ve Christine A. Hastorf, Heads of State: Icons, Power, and Politics in Ancient and Modern Andes, Walnut Creek, CA: Left Coast Press, 2008.
Aşçı İbrahim Dede, Aşçı Dede’nin Hatıraları Cilt I, M. Koç ve E. Tanrıverdi (yay. haz.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
Bachour, Natalia. “Iatrochemistry and Paracelsism in the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Intellectual History of the Islamicate World 6 (2018): 82-116.
Bakırcı, Selami ve M. Sadi Çögenli. Erzurum’un Yüzleri “Ömer Fazıl Efendi”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015.
Baktır, Mustafa. “İstiskâ”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2012: 381-383.
Başar, Zeki. Erzurum’da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmaları, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1972.
Beydilli, Kemal. “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları Hakkında”, 150. Yılında Tanzimat, H. D. Yıldız (yay. haz.), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1990: 21- 28.
Beysanoğlu, Şevket. “Diyarbakır’da Kuraklıkla İlgili Adet ve İnanmalar”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 366-369.
Björkman, W. “Kâfir”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs (ed.), 2012. Erişim tarihi: 26 Ekim 2017. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3775.
Brockbank, William. “Sovereign Remedies: A Critical Depreciation of the 17th-Century London Pharmacopoeia”, Medical History 8, no. 1 (January 1964): 1-14.
Bucknill, John A. Strachey ve Haig Apisoghom S. Utidjian. The Imperial Ottoman Penal Code: A Translation from the Turkish Text with Latest Additions and Amendments, London: Oxford University Press, 1913.
Burman, Anders. “The Political Ontology of Climate Change: Moral Meteorology, Climate Justice, and the Coloniality of Reality in the Bolivian Andes”, Journal of Political Ecology 24 (2017): 921-38.
Cevdet Paşa, Tezâkir 1-12, C. Baysun (yay. haz.), Ankara: TTK Basımevi, 1991.
Code Pénal Annoté, édition de 1832, contenant l’indication de lois analogues […], Paris: A. Guyot at Scribe, 1833.
Conybeare, F. C. “The Use of Human Skull in a Rain-Making Ceremony in Corsica”, Folklore 19, no. 3 (1908): 332.
Darwish, Linda. “Defining the Boundaries of Sacred Space: Unbelievers, Purity, and the Masjid al-Haram in Shi’a Exegesis of Qur’an 9:28”, Journal of Shi’a Islamic Studies 7, no. 3 (2014): 283-319.
Davison, Roderic H. “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century”, The American Historical Review 59, no. 4 (July 1954): 844-864.
De Tapia, Aude Aylin. “Orthodox Christians and Muslims of Cappadocia: Intercommunal Relations in an Ottoman Rural Context (1839-1923).” Yayımlanmamış doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2016.
Demirci, Elif Şebnem. “Türkiye’deki Yağmur Törenlerinde Suya Saçı Sunmayla İlgili Uygulamalar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, no. 40 (2015): 48-52.
Dieste, Josep Lluís Mateo. Health and Ritual in Morocco: Conceptions of the Body and Healing Practices, Leiden, Boston: Brill, 2013.
Duman, Mustafa. “Doğu Karadeniz’de Yağmur Duasından Güneş Duasına”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 422-450.
Düstur, Tertib I, Matbaa-i Amire, 1289/1872-73.
Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2006.
Düzenli, Behlül. “İslâm-Osmanlı Tıp Tarihinde Cerrahlık/Kadavra Eğitim ve Uygulamasının Dini Temelleri Üzerine”, Marife 7, no. 1 (Bahar 2007): 65-92.
Eliade, Mircea. Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism, New York: Harvill Press, 1961.
Elvin, Mark. “Who was Responsible for the Weather? Moral Meteorology in Late Imperial China”, Osiris, no. 13 (1998): 213-37.
Erata, Hasan. “Vakfıkebir Köylerinden Şalpazarı’nda Yağmur Duası, İnanış ve Âdetler”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 461-462.
Erdentuğ, Nermin. Sün Köyünün Etnolojik Tetkiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1971.
Erler, Mehmet Yavuz. Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), İstanbul: Libra Yayıncılık, 2010.
Ertem, Özge. “Eating the Last Seed: Famine, Empire, Survival and Order in Ottoman Anatolia in the Late Nineteenth Century.” Yayımlanmamış doktora tezi, European University Institute, 2012.
Falcetta, Alessandro. “James Rendel Harris: A Life on the Quest”, Quaker Studies 8, no. 2 (2003): 208-225.
Foucault, Michel. Kelimeler ve Şeyler, M. A. Kılıçbay (çev.), Ankara: İmge Kitabevi, 2001.
Frank, Stephen P. Crime, Cultural Conflict, and Justice in Rural Russia, 1856-1914, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 1999.
Frazer, James George. The Golden Bough: A Study of Magic and Religion Vol. I, London: Macmillan and Co., [1890] 1920.
Gauvain, Richard. “An Analysis of the Sunni Islamic Concept of Ritual Pollution in Light of Previous Research into Pollution Ideas.” Yayımlanmamış doktora tezi, University of Glasgow, 2002.
Gauvain, Richard. Salafi Ritual Purity: In the Presence of God, London and New York: Routledge, 2013.
Gélis, Jacques. “Beden, Kilise ve Kutsal”, Bedenin Tarihi 1, A. Corbin, J. J. Courtine ve G. Vigarello (haz.), S. Özen (çev.), İstanbul: YKY, 2008.
Gökbel, Ahmet. “Varsak Türkmenlerinde Yağmur Yağdırma ve Yağmur Duası”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 463-468.
Gül, Abdülkadir. “Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık (Erzurum Vilayeti Örneği: 1892- 1893 ve 1906-1908 Yılları)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2, no. 9 (2009): 144- 158.
Gülsoy, Ufuk. “1856 Islâhât Fermanı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991: 443-58.
Håland, Evy Johanne. “Rituals of Magical Rain-Making in Modern and Ancient Greece: A Comparative Approach”, Cosmos, no. 17 (2001): 197-251.
Harris, J. Rendel. “Notes from Armenia, in Illustration of ‘The Golden Bough’”, Folklore 15, no. 4 (1904): 427-446.
Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yayınları, 2010.
Karakışla, Yavuz Selim. “‘Yağdır Mevlâm Su’: Yağmur Duası Üzerine Belgeler”, Toplumsal Tarih, no. 81 (2000): 52-55.
Karpat, Kemal H. The Politization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State, Oxford and New York: Oxford University Press, 2001.
Keesing, Roger M. “On Not Understanding Symbols: Toward an Anthropology of Incomprehension”, HAU: Journal of Ethnographic Theory 2, no. 2 (2012): 406-430.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin. “Köktürklerin En Batı Kolu Khazarlarda Yabancı Cesediyle Yağmur Yağdırma Geleneği”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 243-58.
Kobya, Elif Şebnem. “Türkiye’de Yağmur Törenleri ve Yağmurla İlgili İnanışlar.” Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
Köprülüzade Fuad. “Eski Türklerde Dinî-Sihrî bir Anane: ‘Yat’ veya Yağmur Taşı”, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası 4, no. 1 (Mart-Nisan 1925): 1-11.
Köprülü, Fuad. “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten 7, no. 27 (Temmuz 1943): 379-521.
Krawietz, Birgit. “Sharia and Medical Ethics”, The Ashgate Research Companion to Islamic Law, R. Peters and P. Bearman (ed.), Burlington: Ashgate, 2014: 291-305.
Kristeva, Julia. Korkunun Güçleri: İğrençlik Üzerine Deneme, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2004.
Lev, Efraim. “The Doctrine of Signatures in the Medieval and Ottoman Levant”, Vesalius 8, no. 1 (2002): 13-22.
Maghen, William Avi. “Al-Taharah Shatir Al-Iman: An Inquiry into the Historical Evolution of the Islamic System of Ritual Purity.” Yayımlanmamış doktora tezi, Columbia University, 1997.
Matossian, Mary Kilbourne ve Susie Hoogaisan Villa. 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı, A. Yılmaz (çev.), İstanbul: Aras Yayıncılık, 2007.
Moumdjian, Garabet K. “From Millet-i Sadıka to Millet-i Asiya: Abdülhamid II and Armenians, 1878-1909”, War and Diplomacy: The Russo-Turkish War of 1877-1878 and the Treaty of Berlin, M. H. Yavuz and P. Sluglett (ed.), Salt Lake City: The University of Utah Press, 2011: 302-350.
Noble, Louise. Medicinal Cannibalism in Early Modern English Literature and Culture, New York: Palgrave Macmillan, 2011.
Oişteanu, Andrei. Inventing the Jew: Antisemitic Stereotypes in Romanian and Other Central-East European Cultures, Lincoln and London: The University of Nebraska Press, 2009.
Onaran, Burak. Détrôner Le Sultan. Deux Conjurations à l’Époque des Réformes Ottomanes: Kuleli (1859) et Meslek (1867), Paris-Louvain-Walpole, MA: Peeters, 2013.
Örnek, Sedat Veysi. Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1966.
Özyiğit, Halil “Arif Paşa’nın Tasvirli Osmanlı Mecmuası ve Resimleri”, Kültürel Bellek ve Estetik Yansımalar, K. Giray (ed.), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2011: 175-196.
Parsad, Davinder ve S. Prasad W. Kumarasinge. “Psycho-Social Implications of Pigmentary Disorders in Asia”, PASPCR Commentary (October 1, 2006): 1-8. Erişim tarihi: 7 Ekim 2017. http://www.paspcr.org/commentaries/2006-10-commentary.pdf.
Rafter, Nicole, Chad Posick ve Michael Rocque, The Criminal Brain: Understanding Biological Theories of Crime, 2. Edition, New York: New York University Press, 2016.
Rancour-Laferriere, Daniel. The Sign of the Cross: From Golgotha to Genocide, New Brunswick and London: Transaction Publishers, 2011.
Rassi, Juliette. “Several Natural Disasters in the Middle East (at the Beginning of the Eleventh Century) and Their Consequences”, Historical Disaster Experiences: Towards a Comparative and Transcultural History of Disasters Across Asia and Europe, G. J. Schenk (ed.), Transcultural Research-Heidelberg Studies on Asia and Europe in a Global Context: Springer, 2017: 63-79.
Reinhart, A. Kevin “Impurity/No Danger”, History of Religions 30, no. 1 (1990): 1-24.
Safran, Janina M. “Rules of Purity and Confessional Boundaries: Maliki Debates about the Pollution of the Christian”, History of Religions 42, no. 3 (2003): 197-212.
Sait. “Uluburlu’da Yağmur Duası”, Halk Bilgisi Haberleri 1, no. 11 (1 Eylül 1930): 183-86. Salname-i Vilayet-i Erzurum, 1299 (1882).
Sarı, İbrahim. Anadolu Evliyaları, Antalya: NoktaE-Book Publishing, 2016.
Sayın, Zeynep. Ölüm Terbiyesi, İstanbul: Metis Yayınları, 2018.
Semerdjian, Elyse. “Naked Anxiety: Bathhouses, Nudity, and the Dhimmĩ Woman in 18thCentury Aleppo”, International Journal of Middle East Studies 45, no. 4 (2013): 651-676.
Shomali, Mohamamd Ali. “Islamic Bioethics: A General Scheme”, Journal of Medical Ethics and History of Medicine 1, no. 1 (2008): 1-8.
“Skulls of Leucoderma Patients Exhumed, Burnt to Invoke Rain in this Remote K’taka Village”, The News Minute, 1 Ağustos 2017. Erişim tarihi: 6 Ekim 2017. http://www.thenewsminute.com/article/skulls-leucoderma-patients-exhumed-burntinvoke-rain-remote-k-taka-village-66104.
Snyder-Reinke, Jeffrey. Dry Spells: State Rainmaking and Local Governance in Late Imperial China, Cambridge: Harvard University Asia Center, 2009.
Somuncu, İsmail. “Abrenk (Harmankaya) Köyü’nde Yapılan Dinî bir Gelenek: Yağmur Duası”, Yağmur Duası Kitabı, M. Sabri Koz (der.), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007: 591- 593.
Stuart, Kathy. Defiled Trades and Social Outcasts: Honor and Ritual Pollution in Early Modern Germany, Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2000.
Sugg, Richard. Mummies, Cannibals, and Vampires: The History of Corpse Medicine from the Renaissance to the Victorians, London and New York: Routledge, 2011.
Sunguroğlu, İshak. Harput Yollarında Cilt I-II, Y. Beyaz (yay. haz.), İstanbul: İşaret Yayınları, 2013.
Şahhüseyinoğlu, Nedim. Anadolu Halk Kültüründe İnanç Motifleri, Ankara: İtalik Yayınları, 2000.
Ter Haar, Barend J. Telling Stories: Witchcraft and Scapegoating in Chinese History, Leiden, Boston: Brill, 2006.
Tokaç, Mahmut. “İlk Dönem (XIV-XV. Yüzyıllar) Türkçe Tıp Yazmalarında Cilt Hastalıkları ve Tedavileri.” Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2000.
Trouillot, Michel-Rolph. Geçmişi Susturmak: Tarihin Üretilmesi ve İktidar, S. O. Zeybek (çev.), İstanbul: İthaki Yayınları, 2015.
Türk, İdris. “Abdest ve Guslün Derûni Anlamlarıyla İlgili Olarak Sûfilerin Değerlendirmeleri”, Bilimname 22, no. 1 (2012): 205-222.
Von Cles-Reden, Sibylle. The Realm of the Great Goddess: The Story of the Megalith Builders, London: Thames and Hudson, 1961.
Westermarck, Edward. Ritual and Belief in Morocco Vol. II, New York: Routledge, [1926] 2014.
White, George E. “Turks Praying for Rain”, Folklore 19, no. 3 (1908): 308-312.
White, Sam. The Climate of Rebellion in the Early Modern Ottoman Empire, Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2011.
Yalman (Yalgın), Ali Rıza. Cenupta Türkmen Oymakları Cilt II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977.
Yerlioğlu, Akif Ercihan. “Mûmyâ: Osmanlı Tıbbında Gündelik bir İlacın İzini Sürmek”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Fen ve Bilim Seminerleri, IFEA, İstanbul, 25 Mayıs 2017.