Cizre kırmızı medrese: Mimari, iktidar ve tarih

Bu makale, Cizre şehir merkezinde bulunan ve Cizre Azizan Beyi II. Şeref Han tarafın- dan kentin 15. yüzyılın sonu veya 16. yüzyılın başında Akkoyunlulardan geri alınışının anısına inşa edildiğine inanılan Kırmızı Medrese’nin mimari ve mimariye bağlı süslemelerinin döne- min kültürel ve siyasal bağlamını da göz önünde bulundurarak analizini yapmayı amaçlamış- tır. Yazıda mescit, türbe, müderris ve öğrenci odaları ile avludan oluşan medrese kompleksi- nin ayrıntılı tasviri yapılarak, Anadolu, Kuzey Mezopotamya, Suriye, İran ve Orta Asya yapılarıyla karşılaştırmalı bir değerlendirmesi gerçekleştirilmiştir. Geniş bir bölgede farklı İslam devletleri tarafından üretilmiş olan öncülleri ve aynı dönem yapılarıyla yapılan karşılaş- tırmalar medresenin özgün mimari özelliklerinin ve İslam mimarisi tarihindeki yerinin anla- şılmasını sağlamıştır. Son olarak da 15. yüzyıl mimarlık tarihine damgasını vuran ve iktidar sembolü haline dönüşmüş olan Timurlu üslubunun Cizre hakimi Kürt Azizan Beyi II. Şeref Han’ın hamiliğini yaptığı medresesinde kullanılarak iktidarının mimaride nasıl vücut bulduğu ve sembolü haline geldiği Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Osmanlı örnekleriyle karşılaştırarak tartışılmıştır.

Jazira red madrasa: architecture, history and power

This essay aims to analyze architecture and architectural decoration of the Red Madrasa which is located in the city centre of the town Jazira and believed to be built by Azizan emir Sharaf Khan II in the late fifteenth or early sixteenth century by taking into account of the cultural and political context of its era. The madrasa complex, composed of a masjid, mausoleum, student and teacher chambers, and an inner-courtyard, is described in detail and a comparative study is carried out with the monuments of Anatolia, northern Mesopotamia, Syria, Iran and Central Asia. The comparative study with the antecedent and contemporary monuments, commissioned by various Islamic states in a large area, enable us to understand the characteristic features of the madrasa in question and its place in Islamic architectural history. Finally, it discusses how Timurid architectural language and style, the dominant architectural style of the fifteenth century Islamic art, was used at the madrasa that Kurdish Azizan Beg Sharaf Khan II commissioned as a symbol of his power in comparison with other examples from the reigns of Black Sheep, White Sheep and Ottoman states.

___

Açıkyıldız, Birgül. The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. London & New York: I.B. Tauris Publishers, 2010.

Ahmed bin el-Melâ Muhammed el-Buhtî ez-Zıvıngî. Divanu’ş-Şeyhi’l-Cezîrî. Kahire, 1960.

Altun, Ara. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul, 1978.

Altun, Ara. Mardin’de Türk Devri Mimarisi. Mardin: Mardin Valiliği, 2011.

Arık, Oluş. “ Erken Devir Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”. Anadolu (Anatolia) XI (1967), 57-100.

Aydın, Suavi ve diğerleri. Mardin: Aşiret-Cemaat-Devlet. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2001.

Bakırer, Ömür. XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.

Baltacı, Cahid. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İFAV, 2005.

Baluken, Yusuf. “Kuruluşundan Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Cizre Buhtî Beyliği”. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu 14-16 Mayıs 2010, Sempozyum Bildirileri. M. N. Doru (haz.), s. 115-133.

Behnsch, Ottomar, Rerum Seculo XV in Mesopotamia Gestarum Liber, Breslau, 1838.

Beyazıt, Deniz. “Le Décor architectural artuquide en pierre de Mardin placé dans son contexte régional: Contribution à l’histoire du décor géométrique et végétal du Proche- Orient des XIIe – XVe siècles”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Paris I Panthéon- Sorbonne Üniversitesi, 2009.

Blair, Sheila S. & Jonathan M. Bloom. The Art and Architecture of Islam 1250-1800. New Haven: Yale University Press, 1995.

Bosworth, Edmund (haz.). Historic Cities of the Islamic World. Leiden: Brill, 2007.

Çiçek, M. Halil. “Yakın Dönemde Cizre Medreseleri”. Hz. Nuh’tan Günümüze Cizre Sempozyumu. M. S. Özvarlı (haz.). İstanbul, 1999, s. 125-134.

Demir, Ahmet. “Eyyûbîler Döneminde Cizre ve Çevresi”. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu 14-16 Mayıs 2010, Sempozyum Bildirileri. M. N. Doru (haz.), s. 71-78.

Demir, Aydoğan. “Osmanlı Döneminden Bir Kesit: XVI. Yüzyıl Sonlarında Cizre”. Hz. Nuh’tan Günümüze Cizre Sempozyumu, M. S. Özvarlı (haz.). İstanbul, 1999, s. 73-86.

Doru, M. Nesim. Melayê Cizîrî, Felsefî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Nûbihar, 2012.

Durukan, Aynur. “Aqqoyunlu Art in Diyarbakır and Its Surroundings”. At the Crossroads of Empires: 14th – 15th Century Eastern Anatolia, Deniz Beyazıt (haz.). İstanbul: Varia Anatolica XXV, 2012, s. 165-180.

Ertekin, Zahir. “Cizre’deki Mimari Eserler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü Yüksek Lisans Tezi. Van, 2005.

Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 4. kitap 2. cilt, İstanbul: YKY, 2012.

Ğandur, Muhammed Yusuf. Ortaçağ Cizre Tarihi (M.S. 815-1515). Ankara: Beşir Ant Yay., 2008.

Gür, Fehmi. Orta Çağ ve Sonrasında Kürt Mimarisi. Van: Hedef-Ay Yayınları, 2009.

Hasan-ı Rumlu (ö. 985/1577). Ahsenü’t-Tevârîh. Ankara, 2006.

Hattstein, Markus & Peter Delius (Haz.). Islam: Art and Architecture. Köln: Könemann, 2013.

Hillenbrand, Carole. "The History of the Jazīra, 1100-1250: A Short Introduction". The Art of Syria and the Jazira 1100-1250, J. Raby (haz.). Oxford, 1985, s. 9- 19.

Hillenbrand, Robert. Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. New York: Columbia University Pres, 1994.

Hoag, John D. History of World Architecture: Islamic Architecture. Milano: Electa, 1973.

İbn Şeddad. El-A’laku’l-hatîre fi Zikri Ümera eş-Şam ve’l Cezire [Şam ve Cizre Beyliklerinde Değerli Yapılar Hakkında Eser]. Şam, 1978, cilt I.

Kazvini, Abdüllatif. Safevi Tarihi. Ankara, 2011.

Keser Kayaalp. Elif “Church Architecture of Northern Mesopotamia AD 300-800”. Oxford Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2008.

Kuran, Abdullah. Anadolu Medreseleri I. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, 1969.

Mahi, Khalida. “Tile Revetments from the 15th Century in Eastern Anatolia: A Problem of Attribution”. At the Crossroads of Empires: 14th – 15th Century Eastern Anatolia, Deniz Beyazıt (haz.), İstanbul: Varia Anatolica XXV, 2012, s. 181-205.

Makdisi, Georg. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. İstanbul, 2004.

Mansouri, Ashkan & Mustafa Çaghan Keskin. “Zeynel Bey Tomb. The Unique Persian Tomb in Anatolian Plateau”. Archi-Cultural Translations Through the Silk Road 2nd International Conference. Mukogawa Women’s Univ., Nishinomiya, Japan, 14-16 Temmuz 2012 Proceedings, s. 365-370.

Meinecke, Michael. Patterns of Stylistic Changes in Islamic Architecture, Local Traditions Versus Migrating Artists. New York & London, 1996.

Mela Ahmedê Cizîrî. Dîwan. İstanbul: Nûbihar, 2008.

Muhammed, Halid Cemil. Melayê Cizîrî, Sevgi ve Güzelliğin Şairi. İstanbul, 2008.

Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören ve İktidar. İstanbul: 2007.

Pamuk, Bilgehan. “Osmanlı-Safevi İlişkilerinin İlk Dönemlerinde Âmid (1514-1515 Yıllarında Âmid Kuşatması”. I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri. Diyarbakır, 2004, s. 599-609.

Sevgen, Nazmi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri: Osmanlı Belgeleri ile Kürt Türkleri Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1982.

Schneider, Peter. “Research on the Rizk Mosque of Hasankeyf: Al-Adil Sulayman and the Building Activities during his Reign”. At the Crossroads of Empires: 14th – 15th Century Eastern Anatolia. Deniz Beyazıt (haz.), İstanbul: Varia Anatolica XXV, 2012, s. 127-146.

Şerefüddin Ali Yezdî. Emîr Timur (Zafernâme). İstanbul, 2013.

Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri: Anadolu ve Beylikler Devri I-II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 1970/1972.

Sözen, Metin. Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul, 1981.

Sözen, Metin. “Güneydoğu’da Kültürel Varlıkların Geleceği ve Cizre’deki Yapılar”. Hz. Nuh’tan Günümüze Cizre Sempozyumu. M. S. Özvarlı (haz.), İstanbul, 1999, s. 151-54.

Şerefhan Bitlisi. Şerefname Kürt Tarihi. İstanbul: Nûbihar, 2013.

Şeşen, Ramazan. “Mervânîler’den Eyyûbiler Döneminin Sonuna Kadar Cizre”. Hz. Nuh’tan Günümüze Cizre Sempozyumu, M. S. Özvarlı (haz.), İstanbul, 1999, s. 63-71.

Tabbaa, Yasser. Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo. Pennsylvania, 1997.

Top, Mehmet. “Şırnak’taki Ortaçağ ve Sonrasına Ait Mimari Üzerine Bir Değerlendirme”. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu 14-16 Mayıs 2010, Sempozyum Bildirileri. M. N. Doru (haz.), s. 322-341.

Tuncer, Orhan Cezmi. “Mardin-Cizre Kırmızı Medrese”. Vakıflar Dergisi X (1973): 425-434.

Tuncer, Orhan Cezmi “Cizre Ulu Camii ve Medresesi”. Yıllık Araştırmalar Dergisi III (1981): 95-136.

Tuncer, Orhan Cezmi Anadolu Kümbetleri I-II. Ankara, 1986

Turan, Abdulbaki. Melayê Cizîrî Divanı ve Şerhi. İstanbul, 2010.

Tüzün, Mesut. Cizre Tarihi I-II. İstanbul: Nûbihar, 2014.

Valihocayev, Baturhan. Uluğ Bey Devri Medreseleri. İstanbul: İSAR, 2003.

Vassilieva, Eugenia. “The Bokhty Principality of Jazira”. Lêkolîn 7 (2000): 53-60.

Yaşın, Abdullah. Tarih, Kültür ve Cizre. İstanbul: Kent Işıkları, 2011.