"Afyonun Keyfini Tiryakisinden Sormalı": Osmanlı ve Erken Cumhuriyet'te Madde Bağımlılığının Tarihi

Bu çalışmanın konusu, Osmanlı İmparatorluğu ve Erken Cumhuriyet Türkiyesi'nde uyuşturucu madde bağımlılığı ve bağımlılarının tarihidir. Gerek bağımlılar gerekse karşıtları-nın üzerinde anlaştıkları nokta, madde kullanımının kişiye büyük bir "haz, keyif" verdiğidir. Bu özelliği ile Türkçe literatürde keyif verici madde ifadesi daha eski ve daha uzun süre kullanılmıştır. Yazı, keyif kültürünün tüketim maddeleri olarak afyon, esrar, morfin, eroin ve kokain üzerinde durmaktadır. Amacımız bu maddeler ve kullanıcılarının yalnız tıbbın değil tarihin de konusu olabileceğini göstermektir. Fakat hemen belirtelim ki, bir tarih çalışması olması maddelerin uzun tarihinin kronolojik ve statik bir tekrarını yapmak anlamına gelmez. Daha 19. yüzyıl başında madde kullanımı ahlakî bir mesele iken yüzyılın sonlarında tıbbın konusu haline gelmişti. Fakat tıbbî duyarlılığı da ahlakî algı ve kanaatler besledi. Nitekim Osmanlı'daki sağlıklı bir toplum kurma isteği Cumhuriyet Türkiyesi'nin doktorlarına güçlü bir miras olarak kalmıştı. Onların madde bağımlılığına dair kaygılarının ardındaki sebep, bağımlıları öncelikle tedavi edilmeleri gereken "ahlâk hastaları" olarak görmelerindendi. Bu öyle bir hastalıktı ki, kurbanlarının sonu hapishane, tımarhane veya mezardı.

"Ask the Addict about the Pleasure of Opium": The History of Drug Addiction in the Ottoman and Early Republican Periods

The subject of this work is the history of narcotic substance abuse and substance abusers in the Ottoman and Early Republican periods. The point of agreement of both those who are termed "addicts" and those who are opposed to the use of such narcotics is the belief that the use of these substances gives the user feelings of "pleasure" and "a high." Thus, for many years, the related literature in Turkish referred to such substances as "pleasure-giving substances." This pleasure-seeking culture revolved around such narcotics as opium, hashish, morphine, heroin, and cocaine. My aim in this study is to demonstrate that the topics related to these narcotics and their users are not only of interest to the realm of medicine, but are also important for their historical perspectives. However, we must also clarify that such a historical investigation does not imply that this work will provide a chronological and static recap of the long history of these narcotic substances. While at the beginning of the 19th century the use of these substances was viewed from the perspective of ethics and morals, by the end of the century, it had become the subject of medicine. Despite this, this medical perspective was still nourished by generally espoused beliefs of ethical and moral correctness. As a matter of fact, Republican era physicians had inherited the strong Ottoman aspiration to establish a healthy population. The underlying reason for their concerns about substance addiction and their wish to treat this was their belief that such addiction was a "disease of immorality," and the end results of this disease would be that of being sent to prison, mental institutions, or death for its victims.

___

Arşiv Belgeleri
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
Mühimme Defteri C. 5, 7.
A.MKT. Dosya No: 80, Gömlek No: 13.
A. MKT. MVL Dosya No: 5, Gömlek No: 89; Dosya No: 119, Gömlek No: 3.
BEO Dosya No: 52, Gömlek No: 3858; Dosya No: 110, Gömlek No: 8225; Dosya No: 136, Gömlek No: 10150; Dosya No: 152, Gömlek No: 11370; Dosya No: 4112, Gömlek No: 308331; Dosya No: 4287, Gömlek No: 321508.
C. ML Dosya No: 3, Gömlek No: 139.
DH. EUM. KLU Dosya No: 7, Gömlek No: 6.
DH. EUM. THR Dosya No: 22, Gömlek No: 19.
DH. EUM. 6. Şb. Dosya No: 53, Gömlek No: 51.
DH. İD. Dosya No: 46, Gömlek No: 13.
DH. MKT. Dosya No: 1900, Gömlek No: 91, 93; DH. MKT. Dosya No: 1902, Gömlek No: 50; Dosya No: 1923, Gömlek No: 28; Dosya No: 1994, Gömlek No: 7; Dosya No: 1994, Gömlek No: 7; Dosya No: 2612, Gömlek No: 46; Dosya No: 2851, Gömlek No: 20; Dosya No: 2883, Gömlek No: 92; Dosya No: 2910, Gömlek No: 51.
HAT Dosya No: 540, Gömlek No: 26681.
HR. HMŞ. İŞO Dosya No: 148, Gömlek No: 7.
MVL Dosya No: 655, Gömlek No: 7; Dosya No: 676, Gömlek No: 3.
BCA (Cumhuriyet Arşivi) 30.18.1.1-12.63.20; 30.10.00-180.244.11.
BCA (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi) 30.18.1.1-12.63.20; 30.10.00-180.244.11.
Makale ve Kitaplar
Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, (Yayına Hazırlayan Kâzım Arısan-Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), (Yay. Haz. Abdülkadir Özcan), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
Âşık Çelebi, Meşa'ir üş-Şu'arâ or Tezkere of Aşık Çelebi, G. M. Meredith-Owens, London, 1971.
Atabeyoğlu, Salâhaddin Enis, Zaniyeler, İstanbul: İletişim, 2011.
Atıl, Esin, Levni ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, İstanbul, 1999.
Baktır, Mustafa, "Afyon", TDVİA, C. 1, 442-443.
Beyânî Mustafa bin Carullah, Tezkiretü'ş-Şuarâ, (Eleştirmeli Baskıya Haz. İbrahim Kutluk), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
Dernschwam, Hans, İstanbul ve Anadolu'ya Seyahat Günlüğü, Çev. Yaşar Önen, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.
Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstan- bul: Enderun, 1983.
Emiroğlu, Kudret, Gündelik Hayatımızın Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
(Erdemir), Ayşegül Demirhan, "Geçmişte ve Günümüzde Esrar", İstanbul Tıp Fakültesi Mec- muası, (Ayrı Basım), 1979, C. 42, 10-19.
----, Afyon ve Tıbbi Etik, Bursa: Güneş-Nobel Kitabevi, 1996.
Abdulkadir Erkal, "Divan Şiirinde Afyon ve Esrar", A. Ü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2007, Sayı 33.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (1. Kitap), (Haz. R. Dankoff-S. A. Kahraman-Y. Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
Güçhan, Muzaffer Esat, Morfin, heroin ve kokain iptilâları, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Dahili Hastalıklar, C. H. P. Konferanslar Serisi, 1940.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı, (Haz. Mustafa İsen), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1994.
----, Mevâ'ıdü'n-Nefâis Fî Kavâ'ıdi'l-Mecâlis, (Haz. Mehmet Şeker), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 1997.
Gündüz, Aka, Ben Öldürmedim Kokain, İstanbul: Akşam Matbaası.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Ben Deli miyim?, İstanbul: Everest Yayınları, 2011.
İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (1138-1151/1726-1738), İstanbul: İSAM.
Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü'Şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara: Türk Tarih Kuru- mu, 1989.
Kısakürek, Necip Fazıl, Bâbıâli, İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2015.
Miri Shefer-Mossensohn, Osmanlı Tıbbı Tedavi ve Tıbbi Kurumlar 1500-1700, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Nâbî, Hayriyye-i Nâbî, (inceleme-Metin), (Haz. Mahmut Kaplan), Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1995.
Naima, Târih-i Na'îmâ, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007, II.
Oğul Türk, Lutfi, (Tekirdağı Memleket Hastanesi Dahiliye Şefi), Kokain Heroin, Trakya Umumî Müfettişliği Köy Bürosu, İstanbul: Cemal Azmi Basımevi, 1936.
Onay, Ahmet Talât, Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Berikan Yayıncılık, 2013.
Özdemir, Fatih, "İstanbul'dan İnsan Manzaraları: Türk Romanında Beyaz Ruslar", Çankaya University Journal of Humanities and Social Sciences, 8/2 Kasım 2011, 215-262.
Öztürk, Metin, Sıhhatî Çelebi'nin "Menâkıb-ı Mükeyyifât-ı Âlem" Risalesi Çerçevesinde 17. Yüzyıl İstanbul'unda Keyif Verici Maddeler, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Ankara, 2006.
(Şakar), Nazım Şakir-Rasim Ali, Uyuşturucu Zehirlerin Zararları Hakkında Konferans, 1933.
(Şakar), Nazım Şakir,"Alkolden Başka Zehirlerle Toksikomani (Uyuşturucu maddelerle) Klinik, Tedavi ve Mücadele", Altıncı Millî Türk Tıb Kongresi, Ankara: Kader Matbaası, 1935.
Sayers, David Selim, Tıflî Hikâyelerinin Türsel Gelişimi, Bilkent Üniversitesi, Türk Edebiyatı Bölümü, Ankara, Mayıs 2005.
Schivelbusch, Wolfgang, Keyif Verici Maddelerin Tarihi, Ankara: Genesis Kitap, 2012.
Songar, Ayhan, Haşhaş Meselesi ve Türkiye, İstanbul: Hareket Yayınları, 1974.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Sahnenin Dışındakiler, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
Tıflî Efendi Hikâyeleri, (Milli Kütüphane).
Ünsal, Süha-Göçmez, H. Murat, " Anadolu'nun Yerlisi: Haşhaş, Sakini Kenevir", Kebikeç, 18, 2004, 207-219.
Uyuşturucu Maddelerin Murakabesi Hakkında Kanun, Ankara, 1933.
(Uzman), Mazhar Osman, Keyif Veren Zehirler, Kader Matbaası, 1925.
----, Tababeti Ruhiye, İstanbul: Kader Basımevi, 1941.