“Âdî Kenevirin Bir Dürlüsü”: Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Esrar

Ondokuzuncu yüzyılda Osmanlı eczacıları her ne kadar tıbbi kullanım için yasaklı mal olarak kabul edilen esrar satma ayrıcalığına sahip olsalar da Osmanlı hükümeti esrar ekimini yasaklayan çeşitli kanunları, tebaanın sağlığını korumak fakat daha da önemlisi imparatorluktaki esrar ekimini ve dağıtımını kontrol etmek ve sınırlamak için yürürlüğe koymuştur. Öte yandan, Osmanlı hükümeti, Avrupa’daki Osmanlı konsoloslukları tarafından kaleme alınan raporlar aracılığıyla Avrupa devletlerinde esrar ekimine ilişkin yürürlükte olan nizamname ve kanunları yakından takip etmiştir. Bu makale, son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda esrar ekimini ve kullanımını ağırlıklı olarak Osmanlı Arşivi’ne ve erken erken Cumhuriyet döneminde yayımlanan uyuşturucu literatürüne dayanarak incelemektedir.

“One Kind of An Ordinary Hemp”: Cannabis in the Late Ottoman Empire

The Ottoman pharmacists had the privilege to sell cannabis (esrar), which was a prohibited substance, for medical purposes in the nineteenth century, yet, the Ottoman government issued several laws regarding the prohibition of cannabis cultivation in order to protect the health of its subjects, and more importantly, to control and limit the cultivation and distribution of cannabis in the Empire. On the other hand, the Ottoman government closely followed the regulations and laws issued in European states in regards to cannabis cultivation through reports penned by the Ottoman Consulates in Europe. This article examines the cultivation and usage of cannabis in the late Ottoman Empire by relying predominantly on the Ottoman Archives and the literature on drugs published in the early Republican period.

___

Arşiv Kaynakları Osmanlı Arşivi Bâb-ı Âli Evrak Odası Evrakı (BEO)
Dahiliye Nezareti Evrak Odası Kalemi (DH. EUM. VRK.)
Dahiliye Nezareti Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS.)
Dahiliye Nezareti Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik (DH. MB. HPS. M.)
Dahiliye Nezareti İdare (DH. İD.)
Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH.MKT)
Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH.MUI.)
Dahiliye Nezareti Tahrirat Kalemi (DH. EUM. THR.)
Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.)
İrade Meclis-i Vâlâ (I.MVL.)
Meclis-i Vâlâ (MVL.)
Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.)
SadâretMektubiMühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM)
Sadâret Mısır (A.MTZ.(05))
Şûrâ-yı Devlet (ŞD)
Teftişât-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği) (TFR.I.SL.)
Süreli Yayınlar
Düstur, Tertip 1, Cilt 3, s. 570.
Gazette Médicale d’Orient
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 26.01.1911, 20.04.1911.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 22.11.1336 (22.11.1920).
Ülkü Mecmuası
Diğer Kaynaklar
Abdülaziz Bey.Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri: Toplum Hayatı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
Abel, Ernest L. Marihuana: The First Twelve Thousand Years, New York: Springer Science, 1980.
Akpınar, Deniz, Ahmet Nizamoğlu. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kenevir Üretimi”, Turkish Studies Social Sciences, 14: 4(2019): 1223-1236.
Alyot, Halim. Türkiye’de Zabıta: Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durum, Ankara: Polis Akademisi Türk Polis Tarihi Araştırmaları Merkezi, 2008.
Artvinli, Fatih. “Osmanlı Devleti’nde Adlî Psikiyatri: Dr. Luigi Mongeri’nin Raporları, Tespitleri ve Bir Vaka Örneği”, Kebikeç, 47(2019): 233- 268.
-----. Delilik, Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2013.
Artvinli, Fatih, ve Şeref Etker. “Bimarhaneler ve Mecanin Yönetimi: İki Taslak ve Süregelen Tartışma”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XIV/2 (2013): 1-40.
Asatekin, Özsan. Esrar, Jandarma DergisiEki, Yıl: 41, Sayı 62, Haziran 1977.
Bahri, Muallim Şövalye Hasan. haz. Süha Ünsal, Esrarkeşler, Ankara: Kebikeç Yayınları, 1997.
Barker, Zeki M. “Keyif Veren Zehirler, Tiryakilik ve Tiryakiler” Ülkü Mecmuası, Ağustos 1935, 5:30, 437-447.
Baytop, Turhan. “Esrar”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 11, (1995): 431-432.
Boon, Marcus. The Road of Excess: A History of Writers on Drugs, Cambridge: Harvard University Press, 2002.
Booth, Martin. Cannabis: A History, London: Bantam Books, 2004.
Brown, John P. The Dervishes; or, Oriental Spritualism. London: Trübner and Co., 1868.
Campos, Isaac. Home Grown: Marijuana and the Origins of Mexico’s War on Drugs, Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2012.
Castro, A.De. “Statistique de l’asile de salienes de Top-Tachi pendant l’annee Ottomane 1314 (1898/99)”, Gazette Medicale d’Orient, Julliet 1900, 172-176.
Çıtır, Burak. “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türkiye'de Afyon Ziraati ve Ticareti.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2015.
Demirhan, Ayşegül. “Geçmişte ve Günümüzde Esrar”, İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, 42 (1979), Supplementum 79.
-----. ‘Geçmişten Günümüze Esrar ve Halk Arasında Kullanımı’, Farmasötik Bilimler Ankara Derneği Bülteni, 5:2, (1978), 36-40.
Dilmen, Ahmed Şükrü. Alkol ve Esrardan Başka Zehirlerle (uyuşdurucu maddelerle Toksikomani Tıbbı Adlî, Altıncı Ulusal Türk Tıb Kurultayı, Ankara: Kader Matbaası, 1935.
Gezer, Onur. “Osmanlılarda Keyif Verici Bir Madde: Esrarın Hikayesi.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi, 2016.
Gökay, Fahreddin Kerim. Sağlık Düşmanı Keyif Verici Maddeler, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1948.
Göktaş, Uğur. “Esrar Kahveleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 3, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, (1994): 219-220.
Gönen, Serkan. “Cannabis sativa L. Bitkisinin Morfolojisi ve Anatomisi Üzerine Bir Araştırma.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ege Üniversitesi, 2009.
Gürsoy, Özgür Burçak. “The Opium Problem in Turkey, 1930-1945.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi University, 2007.
H. D. S. Portable Instructions for Purchasing the Drugs and Spices of Asia and the East Indies, London: D. Steel,1779. Haşiyeli Polis Nizamnâmeleri, haz. Hüseyin Hüsnü, İstanbul: Sühulet Kütüphanesi, 1337 (1918).
İyriboz, Nihat. Kendir, İzmir: Ege Basımevi, 1942.
Karaca, Behset, Durmuş Volkan Karaboğa. “XVI. Yüzyılda Diyarbekir Eyaleti’nde Sınaî Bitkileri Üretimi”, Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi, 1:1, (2017): 17-33.
Kerim, Fahreddin. Esrar İstimalinden Mütevellit Ruhi Tagayyürler, İstanbul: Kader Matbaası, 1930.
Kırlı, Cengiz. Sultan ve Kamuoyu: Osmanlı Modernleşme Sürecinde “Havadis Jurnalleri” (1840-1844), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
Koçu, Reşat Ekrem. “Esrar, Esrarkeşlik, Esrarkeşler”, İstanbul Ansiklopedisi, 10 (1971), 5352- 5361.
Kozma, Liat. “Cannabis Prohibition in Egypt, 1880-1939: From Local Ban to League of Nations Diplomacy”. Middle Eastern Studies 47.3 (2011), 443-460.
Levey, M. “Hashish”, Encyclopedia of Islam, c. III, (Leiden: Brill, 1986), 266-267.
Mağmûmî, Dr. Şerefeddin. Kâmus-ı Tıbbi, c. 1. Kahire: Osmanlı Matbaası, 1910.
Matsui, Masako. “Production and Trade of Opium in the Ottoman Empire (1828-1838).” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi University, 1995.
Mikhail, Alan. “The Heart’s Desire: Gender, Urban Space and the Ottoman Coffee House”, Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Life style in the Eighteenth Century, ed. Dana Sajdi, London: I. B. Tauris, 2007.
Mills, James H. Madness, Cannabis, and Colonialism: The ‘Native-Only’ Lunatic Asylums of British India, 1857-1900, London: Macmillan Press, 2000.
Mongeri, Luigi. “Études sur L’alienation mentale en Orient”, Gazette Médicale d’Orient, Octobre, 1864, 102-107.
Nahas, Gabriel G. “Hashish and Drug Abuse in Egypt during the 19th and 20th centuries”, Bulletin of the New York Academy of Medicine: Journal of Urban Health, 61:5, (1985): 428-444.
-----. “Hashish in Islam: 9th to 18th Century”, Bull NY Acad. Med.58 (9), (December1982): 814-831.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Süfilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
-----. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15.-17. Yüzyıllar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Orgies of the Hemp Eaters, Hakim Bey, AbelZug, New York: Autonomedia, 2004.
Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı, 1897, Tarihi İstatistikler Dizisi, c. 5, haz. Tevfik Güran, Ankara: Devletİstatistik Enstitüsü, 1997.
Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri, 1909, 1913 ve 1914, Tarihi İstatistikler Dizisi, c. 3, haz. Tevfik Güran, Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1997.
Ömer, Besim. Mükeyyifât ve Müskiratdan Afyon, Kahve, Çay, Esrar. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1305 (1887).
Péri, Benedek. “A Janissary’s Son Turned Druggist and His Highly Successful Designer Drug in 16th- 17th Century”, Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu 4, ed. Feridun Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Sefa Gürkan, İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2016, 643-654.
Rosenthal, Franz. The Herb: Hashish Versus Medieval Muslim Society, Leiden: E. J. Brill, 1971.
Rudi, Matthee. The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900 Princeton: Princeton University Press, 2005.
Saka, Reşat. Uyuşturucu Maddeler (Afyon-Morfin-Eroin-Esrar-Kokain) Hakkında Milli ve Milletler Arası Hukukî ve Sosyal Durum, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1948.
Sarıbaş, Şükrü Yusuf. Alkolden Başka Zehirlerle (Uyuşturucu Maddelerle) Toksikomani: Afiyon, Morfin,Heroin, Kokain ve Esrarın Menşeleri, Kullanış Şekilleri ve Tiryakileri,Altıncı Millî Türk Tıb Kongresi, Ankara: İstanbul Kader Matbaası, 1935.
Sariyannis, Marinos. “Law and Morality in Ottoman Society: The Case of Narcotic Substances”, The OttomanEmpire, the Balkans, the Greek Lands: Toward a Social and Economic History, ed. Marinos Sariyannis Elias Kolovos, Phokion Kotzageorgis, Sophia Laiou, İstanbul: Isis, 2007, 307–21.
Schivelbusch, Wolfang. Tastes of Paradise: A Social History of Spices, Stimulants, and Intoxicants, New York: Vintage Books, 1992.
Schmidt, Jan. From Anatolia to Indonesia: Opium Trade and the Dutch Community of Izmir, 1820- 1940. İstanbul: Nederlands Historisch-Archaeologish Institut, 1998.
Shorter, Edward. A Historical Dictionary of Psychiatry. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Sözer, Sabri. Uyuşturucu Maddeler ve Problemleri, Ankara: y.y, 1956.
Stringaris, M.G. Die Haschischsucht, Berlin: Springer-Verlag, 1972.
Taşdemir, Murat. “Karadeniz Bölgesinde Kendir, Keten Üretimi ve Kullanım Alanları (XV. Yüzyıl Sonu XVII. Yüzyıl İlk Yarısı)” Türk Kültür İncelemeleri, 5: 8, 2003, 1-24.
Ünsal, Süha, H. Murat Göçmez. “Anadolu'nun Yerlisi: Haşhaş, Sakini: Kenevir”, Kebikeç, 18, (2004): 207-219.
Warf, Barney. “High Points: An Historical Geography of Cannabis”, Geographical Review, 104 (2014), 414–438.