1834 YILINDA BİR OSMANLI VALİSİNİN KAPI HALKI: TRABZON VALİSİ HAZİNEDARZÂDE OSMAN PAŞA’NIN MAİYETİ

Bu çalışmada 1829-1841 yılları arasında Trabzon eyaleti valiliğinde bulunmuş olan Karadeniz âyânlarından Hazinedârzâde Osman Paşa’nın kapı halkı incelenmiştir. Kaynak olarak Osman Paşa ve maiyyetinin 1834 Trabzon Nüfus Defterindeki kayıtları esas alınmıştır. Çalışmada ana hatlarıyla Osmanlı nüfus defterlerinin kaynak olarak değeri, Osmanlılarda kapı halkı uygulaması ve Osman Paşa’nın biyografisi ele alındıktan sonra söz konusu nüfus kayıtlarında yer alan bilgiler analiz edilmeye çalışılmıştır. Buna göre Trabzon valisinin kapı halkı 452 kişiden oluşmaktadır. Bu sayının büyük çoğunluğunu valinin konağında çalışan hizmetkârlar ve bürokratlar, geri kalan kısmını ise askerler ve şehir güvenliğinde sorumlu görevliler oluşturmaktadır. Coğrafi konumları itibarıyla kapı halkının ağırlıklı olarak Karadenizli oldukları görülmektedir. Osman Paşa’nın maiyyeti, Osmanlı taşrasındaki klasik kapı halkı örgütlenmesinin, modernleşme dönemine taşmış bir örneğini oluşturması açısından önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Karadeniz, Trabzon, Âyân, Kapı Halkı, Hazinedârzâdeler, Canik, Fontanier, Muhassıl

THE HOUSEHOLD OF AN OTTOMAN GOVERNOR IN THE YEAR OF 1834: THE HOUSEHOLD OF HAZINEDARZADE OSMAN PASHA, THE GOVERNOR OF TRABZON

In this study, the household of Hazinedârzâde Osman Pasha who was a local notable and the governor of Trabzon province between 1829 and 1841 was analysed. The main source of the study is record of Osman Pasha and his household taking place in the 1834 Population register book of Trabzon. After briefly discussing topics of the Ottoman population registers as historical source, Ottoman household organisation and the biography of Osman Pasha the datas in the population registers in question was tried to be analyzed. Accordingly, the governor of Trabzon's household consists of 452 people. The majority of this figure consists of servants and bureaucrats working in the governor's mansion, and the remainder consists of soldiers and officials responsible for city security. In terms of their geographical origins, it seems that the Pasha’s household members was predominantly from the Black Sea region. Osman Pasha's household is important as it indicates an example of the classical Ottoman provincial household organisation that has been carried over into the modernization period.

Keywords:

Black Sea, Trabzon, Ottoman local notables, Household, Hazinedârzâdeler, Canik, Fontanier, Ottoman tax-collector,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı (BOA) Defter-i İslâm-ı Nefs-i Trabzon, NFS.d.01149 (H.1250)
Rize Nüfus Defteri, NFS.d.1143.(H.1251)
TS.MA.e, 881-69
TS.MA.e, 969-1
TS.MA.e,750-61
TS.MA.e, 850-26
DVNSMHM.d., 5-796
ABOU-EL-HAJ, Rifaat Ali, “The Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703: A Preliminary Report”, Journal of the American Oriental Society, Vol: 94, No: 4, 1974, ss.438-447.
AHMED LÜTFİ EFENDİ, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Haz. Y.Demirel-T. Erdoğan, C: 1-8 İstanbul 1999.
AKTEPE, M. Münir, “Tuzcu Oğulları İsyanı”, Tarih Dergisi, 1951-52, C: III, S: 5-6, ss. 21-52.
ANONİM OSMANLI KRONİĞİ (1299-1512), Haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2000.
ÂŞIK PAŞAZADE, Osmanoğulları’nın Tarihi, Haz. Kemal Yavuz-M.A. Yekta Saraç, İstanbul 2003.
AYDIN, Dündar, Erzurum Beylerbeyliği, Kuruluş ve Genişleme Devri 1535-1566, Ankara 1998.
BARKEY, Karen, “The Ottoman Empire (1299–1923): The Bureaucratization of Patrimonial Authority”. Empires and Bureaucracy in World History: From Late Antiquity to the Twentieth Century, Ed. Peter Crooks, Cambridge 2016, ss. 102-126.
BAY, Abdullah, “Canik Muhassıllığı İçin Yapılan Siyasî Mücadeleler”, Karadeniz Araştırmaları, Güz 2008, S: 19, ss.67-85.
BAY, Abdullah, “XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Taşrasında Siyaset Pratiği: Taşrada İktidar Mücadelesi, Hizipleşme ve Merkez”, Tarihin Peşinde, 2014, S: 12, ss.1‐40.
BAY, Abdullah, Hazinedarzâdelerin Vakıf Faaliyetleri, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2008, S: 5, ss.113-139.
BAY, Abdullah, Trabzon’da Mütegallibe Hareketleri ve Âyanlık (1750-1850), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2007.
BEŞİRLİ, Mehmet “Trabzon Valisi Hazinedarzâde Osman Paşa ve Zamanı”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Maysı 2005),Yay. Haz. Kenan İnan-Hikmet Öksüz-Mehmet Okur-Veysel Usta, Trabzon 2007, C: I, ss. 397-415.
BEŞİRLİ, Mehmet, “XIX. Yüzyılın Başlarında Karadeniz Bölgesi ve Âyân-Devlet Perspektifinden Trabzon Valisi Hazinedar-zâde Süleyman Paşa”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu I (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Yay. Haz. Mithat Kerim Arslan-Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği, Trabzon 2002, ss. 327-344.
CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul 1965.
EMECEN, Feridun M.,-Zekai Mete-Arif Bilgin, Osmanlı İdarî Teşkilâtınin Kaynakları: Şehzâde Dîvânı Defterleri, Ankara 2017.
FINDLEY, Carter. "Patrimonial Household Organization and Factional Activity in Ottoman Ruling Class", Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920): Birinci Türkiye’nin Sosyal ve Eknomik Tarihi Kongresi Tebliğleri-Hacettepe University July 11-13 1977, Ed. O.Okyar-H. İnalcık, Ankara 1980, ss. 227-235.
FONTANIER, Victor, Doğu’ya Seyahat: Bir Fransız Konsolosun Gözüyle 1830’ların Trabzon’undan Siyaset ve Toplum, Çev. Özgür Yılmaz, İstanbul 2015.
GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları ve Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili”, Gazi Akademik Bakış, 2014, C: 8, S: 15, ss. 221-240.
HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Tuzcuoğulları”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2012, C: 41, ss. 451-453.
HATHAWAY, Jane, “The Military Household in Ottoman Egypt”, International Journal of Middle East Studies, 1995, C. 27, S.1, s. 39-52.
HATHAWAY, Jane, The Politics of Households in Ottoman Egypt: The Rise of the Qazdaglıs, Cambridge 1997.
İNAL, Mahmud Kemal Son Asır Türk Şairleri, C: I-VII, İstanbul 1969.
İNALCIK, Halil, ““Comments on “Sultanism”: Max Weber’s Typification of the Ottoman Polity”, Princeton Papers in Near Eastern Studies, 1992, S: 1, ss.49-72.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Kapı Halkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara 2001, C: 24, ss. 343-344.
KARAGÖZ, Rıza, “Osmanlıdan Cumhuriyete Hazinedarzâdeler”, Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri, Ed. Osman Köse, Samsun 2015, C: I, ss. 821-843.
KARAGÖZ, Rıza, Karadeniz’de Bir Hanedan Kurucusu: Haznedarzade Süleyman Paşa, İstanbul 2009.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943.
KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Çev. B. Tırnakçı, İstanbul 2003.
KUNT, İ. Metin, “Devlet, Pâdişah Kapısı ve Şehzade Kapıları”, Osmanlı, Ankara 1999, C: 6, ss.34-40.
KUNT, İ. Metin, “Kulların Kulları”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 1975, C: 3, ss. 27-42.
KUNT, İ. Metin, Bir Osmanlı Valisinin Yıllık Gelir-Gideri Diyarbekir, 1670-71, İstanbul 1981.
KUNT, İ. Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Umerası ve İl İdaresi, İstanbul 1978.
KUNT, Metin, “Royal and Other Households”, The Ottoman World, Ed. C. Woodhead, New York 2012, ss. 103-115.
MEHMED SÜREYYA, Sicill-i Osmâni, Haz. Nuri Akbayar, C: 1-6, İstanbul, 1996.
MUMCU, Ahmet, Divan-ı Hümayun, Ankara 1986.
ÖZGER, Yunus, "Trabzon Valisi Hazinedârzâde Süleyman Paşa’nın Muhallefâtı," Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Mayıs 2007, C: 1, S: 2, ss. 93-122.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C:I-III, İstanbul 1983.
PAMUK, Bilgehan, “XVII. Yüzyılda Bir Osmanlı Paşası’nın Masraf Bilançosu”, Tarih Araştırmaları, C: 22, S: 34, 2003, ss.107-124.
ŞAHİN, Canay, The Rise and Fall of an Âyan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1737-1808),The Institute of Economics and Social Sciences of Bilkent University, Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Ankara 2003.
TRABZON NÜFUS KÜTÜĞÜ (1834), Haz. Süleyman Bilgin-A. Mesut Birinci-Mustafa Çakıcı-Sezgin Demircioğlu, İstanbul 2010.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara 2014.
ÜNAL, Mehmet Ali, “Evliya Çelebi’ye Göre Beylerbeyinin Kapı Halkı”, XVII. Türk Tarih Kongresi, 15-17 Eylül 2014, Ankara 2018, C: IV/1, ss.143-197.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul 2011.
WEBER, Max, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Ed.G. Roth-C.Wittich, C:I-II, London 1978.
YILMAZ, Özgür, “Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)”, OTAM, Bahar 2014, S: 35, ss.153-195.
YOLALICI, Mehmet Emin, Samsun Eşrafından Hazinedarzâde Esseyid Abdullah Paşa’nın Terekesi, Samsun 1987.