SAMSUN’DA OSMANLI DÖNEMİ ÂSÂR-I ATÎKA ARAŞTIRMALARI (1863-1911)

Çalışmanın inceleme sahası olan Samsun XIX. ve XX. asırlarda hızla gelişmeye başlamış ve şehirdeki imar faaliyetleri sonucunda birtakım arkeolojik bulgular elde edilmiştir. Bu sayede kente arkeolojik anlamda bir ilgi oluşmuş ve bu zamanla yabancı elçiliklerin de dikkatini çekmiştir. Ayrıca yerli araştırmacılar da define ve eski eser çıkarmak adına birtakım girişimlerde bulunmuştur. Osmanlı Devleti bunlara yayınladığı kanunlar ekseninde bir çözüm yolu aramıştır. Bu makalede arkeolojik yerler, bulgular ve araştırma yapan kişilerden örnekler verilerek Osmanlı Devleti’nin Samsun örneğinde âsâr-ı atîka hakkında ne tür gelişmelerin yaşandığı ve bunların sonuçları ele alınmıştır. Bu yapılırken birinci el kaynaklar olan Osmanlı arşivleri ışığında diğer araştırma eserleri incelenerek bir sonuca varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Âsâr-ı atîka, Nizamnameler, Müzecilik, Samsun

OTTOMAN PERIOD ASARI ATIKA RESEARCHES IN SAMSUN (1863-1911)

The city of Samsun, which serves as the research focus of this study, had significant growth during the 19th and 20th centuries. Consequently, various archaeological discoveries were made as a direct outcome of the city's construction endeavors. Consequently, the city's archaeological significance garnered attention from international embassies as time progressed. Furthermore, local researchers have also undertaken endeavors to excavate valuable artifacts and antiques. The Ottoman Empire endeavored to find resolutions to these issues in accordance with the legislation it promulgated. This article aims to address the advancements pertaining to asar-ı atika (ancient artifacts) in the region of Samsun within the context of the Ottoman Empire. These developments will be explored through the examination of archaeological sites, findings, and the individuals involved in research activities. The study will shed light on the outcomes and implications of these developments. By analyzing primary documents from the Ottoman archives, this study aims to draw a conclusion by considering existing research efforts.

Keywords:

Ottoman State, Âsâr-ı atîka, Regulations, Museology, Samsun,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı (BOA)
A.}DVN.MKL, Defter No: 12, s.5.
A.}MKT.MHM, Defter No: 274, s. 45, Defter No: 296, s.76.
BEO, Defter No: 2303, s.172704, Defter No: 2391, s.179284, Defter No: 2502, s.187599, Defter No: 2534, s.190020, Defter No: 2885, s. 216333.
C. NF, Defter No: 13, s.606.
DH. İD, Defter No: 28, s.30.
DH. MKT, Defter No: 1934, s.116, Defter No: 1742, s.33, Defter No: 1892, s.58, Defter No: 379, s.80.
HR. H, Defter No: 691, s.2.
HR. MKT, Defter No: 550, s.19.
HR. TH, Defter No: 156, s.115, Defter No: 301, s.33.
İ. HR, Defter No: 407, s.46.
İ. MF, Defter No: 12, s.27.
İ. MVL, Defter No: 497, s.22489.
İ. ŞD, Defter No: 27, s.1265.
MF. MKT, Defter No: 17, s.93, Defter No: 143, s.24, Defter No: 180, s.122, Defter No: 185, s.57, Defter No: 46, s.58, Defter No: 44, s.2, Defter No: 83, s.36, Defter No: 181, s.31.
ML. EEM, Defter No: 159, s.49.
Y.PRK. AZJ, Defter No: 18, s.75.
Y. PRK. UM, Defter No: 19, s.103.
2.Kitap ve Makaleler
AKARCA, Halit Dündar, “İlmi İşgal: Birinci Cihan Harbi’nde Rus Bilim Adamlarının Trabzon ve Civarında Gerçekleştirdikleri Arkeolojik Faaliyetler”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: 9, S: 17, 2014, ss. 21-30.
AKARCA, Halit Dündar, “İşgal Döneminde Trabzon’da Rus Politikaları 1916-1918”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: VII, S: 7, 2009, ss. 141-150.
AKDOĞAN, Gülay. Osman Hamdi Bey ve Anadolu’da Yaptığı Kazı Çalışmaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ayvansaray Üniversitesi SBE, İstanbul 2021.
ARMAĞAN, Sezgin, Osman Hamdi Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri, Yayım-lanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karatekin Üniversitesi SBE, Çankırı 2023.
ASLAN, Rüstem, “Atina’da Ne oldu? ‘Priamos Hazineleri’ ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu”, Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, C: III, S: 1, 2019, ss.1-16.
ASOĞLU, İsmail, “Osmanlı Arkeolojisinin Yerel Tarihi Üzerine Bir Gözlem: Urfa’da İdareciler, Arkeologlar ve Bulgular”, Art-Sanat, S: 17, 2022, ss. 35-58.
ATASOY, Sümer, Amisos Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent, Samsun 1997.
ATASOY, Sümer-ENDOĞRU, Muhsin-DÖNMEZ, Şevket, “Samsun-Baruthane Tümülüsleri Kurtarma Kazısı”, Anadolu Araştırmaları, C: XVIII, S: 2, 2005, ss. 153-165.
TAMTÜRK, Sıdıka-BAYRAKTAR, Bayram, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Efes Harabeleri’nin İngiltere’ye Götürülmesi Üzerine Bazı Düşünceler”.İzmir Democracy University Social Sciences Journal Idusos, C: II, S: 1, ss. 51-73.
ÇAĞMAN, Engin, “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kyzikos Kazıları”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı, 2021, ss. 87-99.
ÇAKMAK, Biray, “Osmanlı Taşrasında Âsâr-ı Atîka Bilincinin Gelişimi: Gediz kazasında Bulunan Eski Eserler”, CTAD, S: 30, 2019, ss. 169-188.
ÇAL, Halit, “Osmanlı Devletinde Asarı Atika Nizamnameleri”, Vakıflar Dergisi, C: XXVI, 1997, ss. 391-400.
EKİM, Zeynep Emel, “Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Kaçakçılığının Ortaya Çıkışı ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki Eski Eser Kaçakçılığı ile İlgili Bazı Maddeler” Taç-Mimarlık Arkeoloji Kültür Sanat Dergisi, S: 8, 2016-2017, ss. 60-66.
ERTEN, Emel, “Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Arkeolojiye Bakış Açıları”, Ankara Hacı Bayramı Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı, Ankara 2023, ss. 21-33.
GÜL, Kemal Vehbi, Samsun ve Samsun Belediyesi, Nüve Matbaası, Samsun 1977.
HİTZEL, Frederic, “Osmanlı Arkeolojisinin Başlangıcı Osman Hamdi Bey”, Aktüel Arkeoloji Dergisi, C: XLVII, 2015, ss.36-45.
KARADUMAN, Hüseyin, “Belgelerle İlk Türk Asarı Atika Nizamnamesi, Belgeler, C: XXV, S: 29, 2004, ss. 68-83.
MUŞMAL, Hüseyin, “Anadolu’nun İlk Eski Eser (Arkeoloji) Müzesi: Konya Âsâr-ı Atîka Müzesinin Kuruluşu,” Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S: 1, 2009, ss. 121-142.
ORTAYLI, İlber, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek, Timaş Yayınları, İstanbul 2008.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2004.
SAATÇİ ATA, Meltem Begüm, “Müze-i Hümâyun Müdürü Dr. Phılıpp Anton Dethıer’nin Osmanlı Maarif Nazırları Dönemindeki (1872-1881) Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Belgi Dergisi, S: 21, 2021, ss. 459-482.
Sabah, No: 1184, 24 Teşrinisani 1308-16 Cemaziyelevvel 1310 (6 Aralık 1892).
SARISAKAL, Baki, Samsun Belediye Tarihi, Samsun 2007.
SÖNMEZ, Ali, “Tanzimat’ın İlanı Sırasında Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Politikası (1839-1868)”, International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, C: V, S: 52, 2021, ss. 2942-2953.
SÖNMEZ, Ali, “Osmanlı Devleti’nde Başarısız Bir Eski Eser Kaçakçılığı Teşebbüsü: Edgar James Banks ve Bismaya Kazısı”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 27, 2012, ss. 39-50.
ŞAHİN, Bilgehan, Samsun Şer’iyye Sicilleri, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2017.
ŞAHİN, Gürsoy, “Osmanlı Döneminde Selanik Vilayetinde Eski Eserler ve Müze Kurulmasına Yönelik İlk Adımlar (1869-1912), Tarih İncelemeleri Dergisi, C: XXXVI, S:1, 2021, ss. 335-362.
ŞAHİN, Gürsoy, “Osmanlı Devleti ile Yunan Krallığı Arasında Yaşanan Eski Eser (Âsâr-ı Atîka ) Rekabeti ve Avrupalı Devletlerin Rolü (1821-1914), Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: V, Özel sayı, 2021, ss. 117- 137.
ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-ı Türkî, Haz. Nihal Metin, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
ŞİRİN, Orhan Alper-KOLAĞASIOĞLU, Mustafa, Çakalca-Karadoğan Höyüğü: Arkaik Dönemde Amisos ve Kybele Kültü, SAMTAB Yayınları, Samsun 2016.
TAŞBAŞ, Erdal, “Osmanlı’da Eski Eser Korumacılığı ve Bir Örnek: Osman Hamdi Bey’in Side’ye Bir Göçmen İskânını Engelleme Çalışmaları”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, C: X, S: 2, Çorum 2017, ss. 1315- 1335.
Taşınmaz Kültür varlıkları Envanteri, Haz. Ertan Abdik-Semra Özdemir-Serkan Tuncer, Samsun İl Özel İdaresi, Samsun 2012.
TELLİOĞLU, İbrahim, “Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Canik”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, Ed. Cevdet Yılmaz, Canik Belediyesi Yayınları, Samsun 2012.
Trabzon Vilayeti Salnamesi 1904, Haz. Kudret Emiroğlu, C: XXII, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara 2009.
USTA, Veysel, “Tanıkların Kaleminden Rus İşgalinden Sonra Trabzon’un Durumu”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: XI, S: 17, 2014, ss. 135-172.
ÜNAR, Şükrü, “Osmanlı Devletinde Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Gelişimi”, Asya Studies-Academic Social Studies/Akademik Sosyal Araştırmalar, C: II, S: 8, 67-75.
YILDIZ, Rehşan, İngilizlerin Musul’da Arkeolojik Keşifleri (1876-1909), Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, C: VI, S: 1, 2023, ss. 18-30.