1787-1792 OSMANLI-RUS SAVAŞI’NDA DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ’NDEN ASKER ALIMINDA ÂYÂNLARIN ROLÜ

Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılın sonlarına doğru uzayan savaşlar nedeniyle ordunun finansmanını sağlamak için mukâtaaları malikaneye dönüştürmeye başlamıştır. Bu süreç içinde malikanelerin yönetimini devr alan âyânlar ceplerdeki ordulara asker temin etme sorumluluğunu da üstlenmişlerdir. Trabzon Eyaleti, Osmanlı Devleti’nin bütün merkezi eyaletlerinde olduğu gibi bu genel değişikliklerden etkilenmiştir. Özellikle XVIII. yüzyılda bölgenin askeri olarak hareketlenmesiyle birlikte Trabzon bölgesinde pek çok önde gelen derebeyi Yeniçeri Ocağı’na intisap etmiştir. Savaşlar için topladıkları neferler sayesinde kazandıkları askerî unvanlara dayanarak giderek güçlenmişler ve ittifaklar kurarak pazar yerlerinin gelirlerini veya vakıf arazilerinin ve maden bölgelerinin mültezimliğini ele geçirmişlerdir. Yerel halk derebeyler/âyânlar aracılığıyla askere alındıkça, bu güç sahipleri zaman içinde kendi hanedanlarını yaratarak taşrada merkezi otoritenin varlığını tehdit edecek hale gelmişlerdir. Bu çalışmada Doğu Karadeniz Bölgesi’nin coğrafi özellikleri de dikkate alınarak bölgedeki derebeylerin ve yeniçerilerin âyânlığa geçiş süreci açıklanmış, ardından da 1787-1792 Osmanlı-Rus Harbi sırasında Kuzey Kafkasya cephesine asker sevkiyle ilgili rolleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı, Âyân, Anapa., Doğu Karadeniz Bölgesi

TRANSFORMATION IN THE OTTOMAN MILITARY STRUCTURE AND THE ROLE OF NOTABLES IN THE RECRUITMENT OF SOLDIERS FROM THE EASTERN BLACK SEA REGION DURING THE 1787-1792 OTTOMAN-RUSSIAN WARS

The coastline area of the Eastern Black Sea Region is situated within the territorial limits of three sanjaks associated with the Trabzon Eyalet (province), specifically Canik, Trabzon, and Gönye. The beylerbeyi holds both military and administrative control over the province. The Trabzon fortress accommodated three distinct units within its kapıkulu garrison, namely the Janissaries, arquebusiers, and artillery. Upon the completion of the three-year service tenure of the kapıkulları within the stronghold, a fresh contingent would be deployed. Furthermore, inside the districts, there existed Janissary commanders who were designated by the Janissary Aga of the respective city by formal correspondence. Additionally, the presence of timariot cavalrymen was also seen. Hence, a complex absence of significant linkage between the representatives of central authority and the general population in the Eastern Black Sea Region was seen. From the 17th century onwards, a centralizing and exclusionary system emerged, leading to the involvement of largely agrarian populations in military and administrative organizations. These populations, who previously had a uniform lifestyle in their villages, began to actively participate in these institutions. The primary aim of this essay is to illustrate the interconnectedness between the aforementioned process and the reconfiguration of political and military structures, which were prompted by the emergence of threats originating from the western frontiers of the empire in the Eastern Black Sea Region.

Keywords:

Eastern Black Sea Region, The Ottoman-Russian War of 1787-1792, Âyân, Anapa,

PDF

___

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı Asafi Divan-ı Hümayûn Sicilleri Mühimme Defterleri
Bâb-ı Asafi Divan-ı Hümayûn Sicilleri Mühimme-i Asakir Defterleri
Bâb-ı Asafi Divanı Hümâyun Sicilleri Mühimme-i Mektume Defterleri
Cevdet Askeri
Hâtt-ı Hümayun
Şeriyye Sicilleri
Trabzon Ahkam Defteri
AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı, Trabzon 2012.
AHMED Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C: IV. (1858), ss. 481, 488, 501-502.
AHMED Cevdet, Tarih-i Cevdet, C: VIII. (1858), ss. 365-366
AKDAĞ, Mustafa, “Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu”, D.T.C.F Dergisi, 5, 1947, ss. 291-309.
AKSAN, Virginia H., “Savaş ve Barış”, Türkiye Tarihi 1603-1839: Geç Osmanlı İmparatorluğu, C: 3, Ed. Suraiya Faroqhi, Çev. Fethi Aytuna, Kitap Yayınevi, I. Baskı, İstanbul, ss. 109-152.
AKYILDIZ, Ali, “Sened-i İttifak’ın Tam Metni”, İslam Araştırmaları Dergisi, S: 2, ss. 209-222.
AYGÜN, Necmettin, Onsekizinci Yüzyıl’da Trabzon’da Ticaret, Serander Yay., İstanbul 2005.
BARKEY, Karen, Eşkiyalar Ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çev. Zeynep Altop, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2011.
BAY, Abdullah, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Trabzon Eyaletinde Tımar ve Zeametlerin Durumu”, Karadeniz Araştırmaları, S: 18, Yaz 2008, ss. 39-55.
BEŞİRLİ, Mehmet, “XIX. Yüzyılların Başlarında Karadeniz Bölgesi ve Âyan-Devlet Perspektifinden Trabzon Valisi Hazinedârzâde Süleyman Paşa”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri 3-5 Mayıs 2001, C: 1, ss.327-343.
BİLGİN, Mehmet, “Of’da Derebeylik Düzeni ve Bu Düzenin Tarihsel Temelleri”, Karadeniz Dünyası, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013.
BİLGİN, Mehmet, Doğu Karadeniz'de Bir Derebeyi Ailesi Sarıalizâdeler (Sarallar), Serander Yayınları, Trabzon 2006.
BOSTAN, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
BUDAK, Mustafa, “Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI-XX Yüzyıllar)”, Osmanlı, C: I, Ankara 1999, ss. 594-612.
CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yay., İstanbul 1965.
ÇATALTEPE, Sipahi, 19. Yüzyıl Başlarında Avrupa Dengesi ve Nizam-ı Cedid Ordusu, Göçebe Yay., 1997.
ÇOLAK, Ali, 1868 No’lu Şeriyye Siciline Göre Kentin Sosyal ve Ekonomik Hayatı (1703-1705), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, KTÜ SBE, Aralık 1997.
FEDAKÂR, Cengiz, Kafkasya'da İmparatorluklar Savaşı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. I. Baskı, İstanbul 2014.
GÖKÇE, Cemal, “1787-1806 Yılları Arasında Kafkasya’da Cereyan Eden Siyasi Olaylar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S: 26, Mart 1972, ss. 1-66.
GÖKÇE, Cemal, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti, Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları No: 1, İstanbul 1979.
HACISALİHOĞLU, Mehmet, Trabzon’da Ayanlık Mücadelesi: Hacısalihzade Hasan Ağa, Ömer Ağa ve Büyük Ali Ağa (1737-1844), 2. Baskı, Serander Yay., Trabzon 2014.
İNALCIK, Halil, “Timar”, TDV. İA., C: 41, 2012, ss. 169-171.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’ nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C: 1, Ed. Halil İnalcık-Donald Quataer, Çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004.
İNAN, Kenan, “Trabzon’da Yönetici Yönetilen İlişkileri (1643-1656)”, Osmanlı Araştırmaları, S: 23, 2003, ss.23-60.
KARAGÖZ, Rıza, Canikli Ali Paşa, TTK. Yay., Ankara 2003.
KESBÎ Haşim Efendi, Ahvâl-i Anapa ve Çerkes, Haz. Mustafa Özsaray, Kafkas Vakfı Yayınları, İstanbul 2012.
KÖSE, Osman, “XIX. Yüzyılda Gümüşhane Madenleri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri, 3-5 Mayıs 2001, C: 1, ss. 289-311.
MEEKER, Michael E. İmparatoluktan Gelen Bir Ulus, Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
MURPHEY, Rhoads, Osmanlı'da Ordu ve Savaş 1500-1700, Çev. M. Tanju Akad, Homer Kitabevi, I. Baskı, 2007.
ÖZCAN, Tahsin “Pazar”, TDV. İA. C: 34, 2007, ss. 206-208.
ÖZKAYA, Yücel, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi Ve Sırasında Kafkaslar’ın ve Kafkas Halkının Durumu”, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I XIX Ve XX. Yüzyıllarda Türkiye Ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001 – İstanbul), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara Genelkurmay Basım Evi, 2003, ss. 87-89.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Genel Durumu”, 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Kasım 1986), Samsun 1988, ss.133-145.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu’da Ayanlık İddi’aları”, A.Ü.D.TC. Fakültesi Dergisi, C: XXIV, S: 34, Temmuz-Aralık 1966, ss. 195-231.
ÖZTÜRK, Temel, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferlerinde Savaş ve Trabzon, 1. Baskı, Serander Yay., Trabzon 2011.
SAKAOĞLU, Necdet, Anadolu’da Derebeyi Ocaklarından: KÖSE PAŞA HANEDANI, II. Baskı, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1998.
SERBESTOĞLU, İbrahim, “Trabzon Valisi Canikli Tayyar Mahmud Paşa ve Caniklizâdelerin Sonu (1805-1808)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, I /Güz, Trabzon 2006, ss. 89-105.
ŞAKİR Şevket, Trabzon Tarihi, Yay. Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Baskı, 2001.
TATAR, Özcan, “1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Trabzon ve Çevresinin Yeri ve Önemi”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mayıs 2001, C: I, Yay. Haz. Mithat Kerim Arslan- Hikmet Öksüz, T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2002, ss. 201-235.
ULUÇAY, M. Çağatay, XVIII-XIX. Yüzyılda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Berksoy Basım Evi, İstanbul 1955.
UMUR, Hasan, Of Tarihi Vesikalar ve Fermanlar, İstanbul 1951.
UMUR, Hasan, Of Tarihine Ek, İstanbul 1956.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Âyân”, MEB İslam Ansiklopedisi, C: 2, İstanbul 1979, ss.40-42.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Çapan Oğulları”, Belleten, C: XXXVIII, S: 150, Ankara 1974, ss.215-261.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatında Kapıkulu Ocakları, C: I, TTK. 3. Baskı, Ankara 1988.
YEŞİL, Fatih, İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826), Tarih Vakfı Yurt Yay., I. Baskı, İstanbul 2016.
YILDIZ, Gültekin, Neferin Adı Yok (Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum 1826-1839), Kitapevi Yay., 1. Baskı, İstanbul 2009.
YÜCEL, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desentralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII/152, 1974, ss. 657-708.
YÜKSEL, Ayhan, Kuğuoğulları Eski Bir Osmanlı Âyan Ailesi, Serander Yayınları, I. Baskı, Trabzon 2017.