MU‘TEZİLE’NİN BASRA EKOLÜNE GÖRE TAB’ TEORİSİ VE BU TEORİNİN BAZI KELÂMÎ KONULARA UYGULANMASI

Mu‘tezile Kelâm fiziğinde tab‘ teorisi ayrı bir öneme sahiptir. “Doğa Ehli” denilen Mu‘tezilebilginlerini, ezelî tabiat fikrini benimseyen ateist natüralistlerden ayırmak gerekir. Tab‘ teorisi, varlığınözüyle ilgili bir problemdir. Bu teori, canlı ve cansız varlıkların yapısıyla ilişkilidir. İnsanın huyu vemizacı söz konusu olduğunda tab‘; cisimlerin yapısı söz konusu olduğunda da tabiat sözcüğükullanılır. Özellikle Mu‘tezile’nin Basra ekolü, insanın özgürlüğünü vurgulamada tab‘ teorisine ağırlıkvermiştir. Onlar tab‘ teorisini; bilgi, fiil, metafizîkî, ahlâkî ve âhiretle ilgili birçok konuyauygulamışlardır.Mu‘tezile kelamcılarının savunduğu tabiat/doğa, Allah’ın insan ve cisimlerin tabiatına yerleştirdiği birgüçtür. Gerek canlılarda ve gerekse cansız maddelerin özünde bulunan tabiat, Allah’tan bağımsızdeğildir. Ne var ki Mu’tezile’nin Basra ekolünden Muammer, Câhız gibi bazı âlimlerin zorunlu doğalnedensellik fikrini savunmaları, bir kısım metafizik konuların yorumunda sorun oluşturmuştur.Cennet ve cehennemin kendi ehlini tabiatları gereği kendilerine çeker iddiaları bunlardan birisidir.Eğer böyle olsaydı, bir mü’minin sürekli dualarında “cehennemden korunma ve cennete girme”isteğinde bulunmaları bir anlam ifade etmezdi. Bu konuda Nazzâm ve Kâdî Abdülcebbâr gibiMu‘tezile âlimleri daha ölçülü hareket etmişlerdir. Nazzâm, tabiat teorisini ilahi kudretten bağımsızgörmezken, Kâdî Abdülcebbâr ise, bu konuda tab‘ teorisini putperestçe görür, tab‘ yerine itimatsözcüğünü kullanmayı tercih eder. Esas olan, canlı ve cansız varlıkların özünde tabiat vardır. Bu tab‘cansız varlıklarda zorunlu, canlı varlıklarda ise zorunsuzdur. Tab‘, fiilin meydana geldiği mahal ileilgilidir. Kesb ise, Mâtürîdî kelamında yaratma yönünden Allah’a, kazanma yönünden insansa nispetedilir. Bu sebeple, tab‘ düşüncesini yaratanın Allah olduğunu bilmek, insanın tab‘ından kaynaklananeğilimini irade özgürlüğü bağlamında değerlendirmek gerekir.

THE TAB' THEORY AND ITS IMPLEMENTATION ON SOME KALAM ISSUES ACCORDING TO BASRA SCHOOL OF MUʿTAZILA

The theory of tab' in the physics of the Mu'tazila has a distinct place. On the other hand, it is necessary to distinguish the Muʻtazilī scholars from the atheist naturalists who adopt the idea of nature. The theory of tabʻ is a Muʻtazilī explanation concerning the problem of the essences of things. This theory isrelated to the structure of living and inanimate beings. When it comes to man’s habit and disposition, the word tab' is used. The term of nature is used when it comes to the structure of objects. In particular, the BaṣraSchool of the Muʿtazila has given weight to on the theory of tab' by emphasizing the freedom of man. They have implemented the theory to a number of topics from man’s knowledge and actions to metaphysics and ethics. The Muʻtazilī account of nature is a faculty or essence given by Allah to man and other things. Nature in either living beings or inanimatethings is not independent of Allah. On the other hand, like Jāḥiẓ and Muʻammar, some Baṣrian theologians’s account of causality gave rise tosome metaphysical problems. In this regard, other Muʿtazilī scholars such as Naẓẓām and Qāḍī Abd al-Jābbār were more temperate in the inretpretation of ṭabʻ. While Nazzâm does not see the theory of nature independently of the divine power, Abd al-Jābbār prefers the word iʻtimāt to tabʻ , which he considers a continuity of the pagan culture.

PDF

___

Altıntaş, Ramazan. İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
Ammara, Muhammed. Mu‘tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: Ekin Yayınevi, 1998.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Farḳ beyne’l-firaḳ. Beyrut, 1990.
Bağdâdî, Abdülkâhir, Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Dâru’l-medine, 1928.
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbu Temhîdi’l-evâil ve telḥîṣu’d-delâil. Thk. Imâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut, 1987.
Beyâzîzâde, Kemaleddin. İşârâtü’l-merâm min ‘’ibârâti’l-imâm. İstanbul, 1949.
Câhız, Amr b. Bahr. Rasâilu’l-Câḥız. Thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn, Kâhire: Mektebetü’l-hâncî, 1964.
Cârullah, Zühdi Hasan. el-Mu’tezile. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-dirâsâti ve’n-neşr, 1990.
Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik: Câhız’ın Ahlak Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta’rîfât. Thk. Abdurrahman Umeyra, Beyrut: Âlemu’lkutub, 1987.
Dağ, Mehmet. “Eş’arî Kelamında Bilgi Problemi”. İslami İlimler Enstitüsü Dergisi 4 (1980): 97-114.
Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min şuyûḫi’l-mu‘tezile İbrâhîm b. Seyyâr enNażżâm ve ârâuhu’l-kelamiyyeti’l-felsefiyye. Kahire, 1989.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İtticâhu’l-aḳlî fi’t-tefsîr -Dirâse fî ḳażiyyeti’l-mecâz fi’l-Ḳur’ân ‘inde’l- Mu‘tezîle-. Beyrut, 1993.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn. Thk. Hellmut Ritter. Wıesbaden, 1980.
Hayyat, Ebu’l-Huseyn. Kitâbu’l-İntiṣâr. Thk. H.S. Nyberg. Kahire: Mektebetü’tdâru’l-Arabiyye, 1993.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed. el-Keşf ‘an menâhici’l-edille (Felsefe-Din İlişkileri). çev. S. Uludağ. İstanbul, 1985.
İsfehânî, Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. İstanbul, 1986.
İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer. et-Tabṣîr fi’d-dîn, Thk. Kemal Yusuf el-Hût, Beyrut: Âlemu’l-kutub, 1983.
Kâdî Abdülcabbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-adl , (Kitâbu’t-Tevlîd). Kahire, ts.
Kâdî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-adl (en-Naẓar ve’l-meârif). Thk. İbrahim Medkûr-Tâhâ Huseyin. Kahire, ts.
Kâdî Abdülcebbâr, el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-adl, Thk. M. Ali en-NeccârAbdülhalîm en-Neccâr. Kahire, 1965.
Kâdî Abdülcebbâr. el-Muḥît bi’t-teklîf. Thk. Ömer Seyyid Azmî, Kahire, ts.
Kâdî Abdülcebbâr. “el-Muḫtasar fî uṣûli’d-dîn”. Rasâilu’l-adl ve’t-tevḥîd. Thk. M. Ammara. Mısır: Dârü’l-hilal, 1971.
Kâdî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. Thk. Faysal Bedir Avn. Kuveyt, 1998.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-Tevḥîd, Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Arûcî, İstanbul: Neşriyât Vakfu Diyâneti’t-Türkî, 2017.
Kazanç, Fethi Kerim. Kâdî Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Murtaza, Şerîf. “İnḳâżü’l-beşer mine’l-cebri ve’l-ḳader”. Resâilü’l-adl ve’t-tevḥîd. Thk. M. Ammara. Mısır: Dârü’l-hilâl, 1971.
Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muḫtâru’ṣ-ṣıḥâḥ. Kahire: Dâru’l-maârif, 1990.
Tâî, Muhammed Bâsil. Daḳîḳu’l-kelâm. Ürdün: Âlemü’l-kütübü’l-hadîs, 2010.