ATOMCU-DUALİST-TESLİS ANLAYIŞINA KARŞI MU’TEZİLE’NİN MEYDAN OKUMASI: YENİ BİR TANRI-ÂLEM TASAVVURU

İslâm teoloji/kelâm geleneğinin filizlenmeye başladığı dönem; yoğun siyasi gelişmelerin, iç savaşlarınve hilafet tartışmalarının yaşandığı bir evre olmasının yanı sıra, kendisinden önce üretilen felsefî vedinsel anlamda yaşanan gelişmelerle paralel bir seyir izlemiştir. Bu anlamda kelâm tartışmalarının,siyasi olgu ve olayları göz önünde bulundurarak incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada,Mu’tezile’nin; nasıl, hangi şartlarda ve nelere itiraz ederek ortaya çıktığı, teoloji anlayışlarında nelerislogan haline getirdiği incelenecektir. Daha spesifik bir şekilde Grek geleneğinde üretilen felsefîmetinler bilhassa atomların bölünemez olduğu iddiası, Hıristiyanların teslis teolojisi ile Zerdüştlerindualizm anlayışı, Mu’tezile’nin tarihsel bağlamda nasıl tepkisini çekti ve apolojik anlamda ne tür karşıkoyuşlara sebebiyet verdiği tafsilatlı olarak tartışılacaktır. Bu mesele sadece itikat boyutunda elealındığında gayet tabii eksik kalacaktır. Bu amaçla Mu’tezile’nin beş esasından biri sayılan tevhidanlayışının o dönemin bağlamında ne anlam ifade ettiği ve nelere itiraz ettiği değerlendirilmeyeçalışılacaktır.

THE CHALLANGE OF MU’TAZILA AGAINST THE ATOMIC-DUALISTTRINITARIAN UNDERSTANDING: A NEW GOD-WORLD IDEA

The Islamic theology was born into an atmosphere where there was a considerable amount of philosophical developments and different religious thoughts. Its emergence was also parallel with the intense political conflicts, civil wars, and caliphate debates. Thus, the theological debates should be examined in relation to those political developments. In this study, the Muʿtazilī school of theology will be discussed by addressing these questions: How and under what conditions the school emerged, what types of reaction the Muʿtazilī theologians made to those circumstances, and what kinds of slogans they made in their theological system. More specifically, this paper will discuss the Muʻtazilī reactions to the allegation that the atoms are indivisible, which was transferred through philosophical texts in Greek. Furthermore, it will focus on the question how the Zoroastrian dualism and the trinitarian theology of Christianity attracted the reaction of the Muʿtazilā and what sorts of apologetical oppositions the school made. These problems would not be covered if it was examined only within the context of belief. For this purpose, the Muʿtazilī account of tawḥīd, one of the five principles of the Muʿtazilā, will be revisited in relation to the school’s response to those religions.

PDF

___

Adamson, Peter. “Al-Kindi And The Mu’tazila: Divine Attributes, Creation And Freedom”. Arabic Sciences and Philosophy 13 (2003): 45-77.
Akın, Murat. Basra ve Bağdat Mu’tezile Ekollerinin Görüş Ayrılıkları. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2013.
Aktepe, Orhan. “Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet’e Göre Va’d ve Va’îd İlkesi” Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011): 157-178.
Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
Awad, Najib George. Orthodoxy in Arabic Terms A Study of Theodore Abu Qurrah’s Theology in Its Islamic Context. Boston: Walter de Gruyter, 2015.
Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi. Ankara: Hitit kitap Yayınevi, 2010.
Baş, Bilal. “Ortdoxy of Origen of Alexandria’s Trinitarian Doctrine: Is His Theology Arian or Nicene?”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/2 (2009): 93-110.
Bedevî, Abdurrahman. “Ebû’l-Huzeyl el-Allâf’ın Dakiku’l-Kelâm Anlayışı”. Trc. Metin Yıldız. Kelâm Araştırmaları 11/2 (2013): 283-295.
Bennett, David – Wisnovsky, Robert. “A Newly Discovered Yahyâ ibn Adi Treatise Against Atomism”. Ideas in Motion in Baghdad and Beyond. Ed. Damien Janos. Leiden: Brill, 2015.
Berenjegar, Rıza. Kelām ve’l-'akāîd et-tevhîd ve’l-'adl. Irak: Camiatü’l-Mustafa elÂlemîyyeti, 2000.
Beydâvî, Abdullah. Nature, Man And God In Medieval Islam Abdullah Beydawi’s Text Tawali Al-Anwar Min Matali Al-Anzar. ed. James W. Pollock. 2 Cilt. Leiden: Brill, 2002.
Bos, Gerrit – Langermann Y. Tzvi. “An Epitome of Galen's on the Elements Ascribed to Hunayn Ibn Ishaq”. Arabic Sciences and Philosophy 25/1 (2015): 33- 78.
Bulğen, Mehmet. “Aristo’nun Atomculuk Eleştirisi”. 2400.cü Yılında Aristotales ve Aristotales’in Dünya Tefekküründeki Yeri. Ed. Mehmet Mahfuz Söylemez – Recep Duran. Lefkoşa: Yakındoğu Üniversitesi Yayınları, 2017, 272-300.
Bulğen, Mehmet. Klasik Dönem Kelâm Atomculuğunun Günümüz Kozmolojisi Açısından Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
Bulğen, Mehmet. “Kelâm İlminde Ulûhiyet Bahislerinin Güncellenmesi Üzerine”. İslâmî İlimlerde Metodoloji VIII Kelâm İlmi ve İslâm Hukukunda İçerik Sorunları. Ed. İlyas Çelebi – Mehmet Bulğen. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
Chadwick, Henry. Early Christian Thought and the Classical Tradition: Studies in Justin. Oxford: Clement and Origen, 1966.
Davidson, Herbert A. “John Philoponus as a Source of Medieval Islamic and Jewish Proofs of Creation”. Journal of the American Oriental Society 89/2 (1969): 357-391.
Dhanani, Alnoor. “XI. Yüzyıl Kelâm Fiziğinin Problemleri”. Trc. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015): 862-885.
El-Beyâḍî, Kemâleddîn Ahmed el-Hanefî. İşarātü'l-merām min ibārātü'l-imām. nşr. Şeyh Yusuf Abdürrezzāk. Pakistan: Zemzem Yayıncılık, 2004.
El-Cāhız, Ebû Osmân ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb. Resāîlü’l-Cāhız. nşr. Abdü’s-Selâm Muhammed Harûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancı bi’l-Kahire, 1979.
El-Cāhız, Ebû Osman ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb. el-Muhtârû fî'r-redd-i 'ale'n-nasârâ. nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkâvî. Beyrut: Dârû'l-'Ulûm, 1411/1991.
El-Cessās, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAli er-Rāzî. el-fuṣûl fî’l-uṣûl. nşr. Acîl Câsim enNeşmî. 4 cilt. Kuveyt: el-Mektebetü’l-İrşâd, 1994.
El-Cüveynî, Abdülmelik bin Abdullah bin Yûsuf bin Muhammed. Kitābü’l-irşād ilā Ḳavāidü’l-edilleti fî uṣûli’l-ʿitikād. nşr. Muhammed Yûsuf Musa. Mısır: Mektebetü’l-Hancı, 1950.
El-Hayyāt, Ebû'l-Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed b. Osman. Kitābü'l-intisār ve'r-redd-i ʿalā ibnü'r-rāvendî el-mülhid. nşr. H. S. Nayberg. Kahire: Matbaa belirtilmemiş, 1925.
El-Hüseyin, Abdülkadir Muhammed. İmāmû ehli’l-hakk ebu’l-hasan el-eşʿarî. Şam: Maşrık li’l-Kitâbî, 2010.
El-Kʿabî, Ebû Ḳâsım el-Belhî. Ḳabûlü’l-aḥbār ve maʿrifeti’r-ricāl. nşr. Ebu ‘Amr elHüseyni b. ‘Amr b. Abdurrahim. Kahire: Darû’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
El-Kindî, Ebû Yusuf Yakup b. İshak. Felsefî Risaleler. trc. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
El-Pezdevî, Ebû'l-Yüsr Muhammed. Usûlü'd-Din. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: elMektebetü'l-Ezheriyye li't-Turâs, 1424/2003.
Esen, Muammer. “Sünni Kelamın Öncülerinden İbn Küllab’ın Kelamî Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2002): 63-79.
Ess, Josef Van. “Allah’ın Varlığı Konusunda Erken Dönem İslâm Teologları”. Trc. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014): 383-398.
Ess, Josef Van. “Ebû İshak en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. Trc. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2014): 267-286.
Ess, Josef Van. “Logical Structure of Islamic Theology”. in Logic in Classical Islamic Culture. Ed. G.E Von Grunebaum. Wiesbaden: Otto Harrasowitz, 1970.
Ess, Josef Van. “Mu’tezile Atomculuğu”. Trc. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 10/1 (2012): 255-274.
Ess, Josef Van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Leiden: Brill, 2016.
Ess, Josef Van. “The Soul in Ibn Kammuna’s Kalimat Vajiza”. Nazariyat 3/1 (2016): 23-44.
Ez-Zemahşerî, Carullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer. El-keşşâf. nşr. Adil Ahmed Abdülvücud – Şeyh Ali Muhammed Muavvid. 11 cilt. Riyad: Cemiu’l-Hukûki Mahfûzeti, 1998.
Fazlıoğlu, İhsan. Aristotales'te Nicelik Sorunu. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-iktisād fî’l-‘itikād. nşr. Hüseyin Atay İbrahim Agâh Çubukçu. Ankara: Külliyetü İlahiyyat bi-Câmiati Ankara, 1962.
Griffel, Frank. Al-Ghazali Philosophical Theology. Oxford: Oxford University Press, 2009.
Heidemann, Stefan. “The Evolving Representation of The Early Islamic Empire and Its Religion on Coin İmagery”. Qur’an in Context. Ed. A. Neuwirth – N. Sinai – M. Marx. Leiden: Brill, 2010, 151-182.
Hourani, George F. “Islamic and Non-Islamic Origins of Mu’tazilite Ethical Rationalism”. International Journal of Middle East Studies 7/1 (1976): 59-87.
Ivry, Alfred L. “Kindî ve Mu’tezile: Yeni Bir Değerlendirme”. Trc. Hayrettin Nebi Güdekli. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2013): 324-337.
İbn Kemmûne, İzzeddevle Sa’d b. Mansûr b. Sa’d el-Bağdâdî. Tenkîhu’l-ebḥās li’lmileli’s-sālis. nşr. Alinaghi Monzavî. Tahran, Matbaa belirtilmemiş, 2004.
İbn Kudâme, Muhammed. Lum'atü’l-itikâd. Beyrut: el-Mektebetü'l-İslâmî, 2012.
İbn Rüşd. Averroes’ Tahafut Al-Tahafut (The Incoherence of the Incoherence). Ed. Simon Van Den Bergh. 2 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1978.
Kadı Ebû’l-Hasan, Abdülcebbâr. el-muğni fî ebvābi’t-tevhid ve’l-‘adl rûyetü’l-bari’. nşr. Ebu’l-Vefa Ganemi Muhammed Mustafa Hilmi. Kahire: Matbaa belirtilmemiş, 1965.
Kadı Ebû’l-Hasan, Abdulcebbâr. Tesbitü Delâili’n-Nübüvve Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. trc. M. Şerif Eroğlu – Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
Kalın, İbrahim. Ben, Öteki ve Ötesi İslâm-Batı İlişkileri Tarihine Giriş. 16. Baskı İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
Kaplan, İbrahim. Erken Dönem Müslüman-Hıristiyan Teolojik İlişkileri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
Karadaş, Cağfer. “Atomcu Düşünceler ve Kelâm Atomculuğu”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 2/1 (2004): 57-72.
Karadaş, Cağfer. “İslâm Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik –teceddüd-i emsâl, halk-ı cedîd, istimrâr, hudûs-ı dâim-”. Usûl İslâm Araştırmaları 8 (2007): 7-22.
Karadaş, Cağfer. “Kelâm Atomculuğunun Kaynağı Sorunu”. Marife Dergisi 2 (2002): 81-100.
Karakaya, Hasan. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2014.
Kelly, Christopher. “Empire Building”. Interpreting Late Antiquity. Ed. G.W. Bowersock – Peter Brown – Oleg Grabar. Cambrdige: Harvard University Press, 2001.
Koloğlu, Orhan Ş. “İbn Hazm’ın Atomculuğu Reddi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007): 169-194.
Kusayr, Haydar Abdü'l-hüseyin. “Esrû'l-İtizâl fî Fikrü'l-Feylosofü'l-Arab el-Kindî”. Mecelleü'l- Dirāsāti’l-Basra 16 (2013): 236-253.
Kutlu, Sönmez. “Va'd ve Vaîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42:414-415. Ankara:TDV Yayınları, 2012.
Langermann, Y. Tzvi. “Islamic Atomism And The Galenic Tradition”. History of Science 47/3 (2009): 277-295.
Lim, Richard. “Christian Triumph And Controversy”. Interpreting Late Antiquity. Ed. G.W. Bowersock. Cambrdige: Harvard University Press, 2001.
Lit, L.C.W. Van. “An Ottoman Commentary Tradition on Ghazālī’s Tahāfut alFalāsifa Preliminary Observations”. Oriens 43 (2015): 368-413.
Lizzini, Olga. “What Does Tawhid Mean? Yahyâ ibn Adi’s Treatise on The Affirmation of The Unity of God Between Philosophy and Theology”. Ideas in Motion in Baghdad and Beyond. Ed. Damien Janos. Leiden: Brill, 2015. 253-287.
Macdonald, D.B. “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma”. Trc. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016): 279- 297.
Pines, Shlomo. İslâm Atomculuğu. trc. Osman Demir İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Pretzl, Otto. “Erken Dönem İslâm’ın Atom Öğretisi”. Trc. Bilal Kır. Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/1 (2014): 561-575.
Raffaelli, Enrico G. “Astrology And Religion In The Zoroastrian Pahlavi Texts”. Journal Asiatique 305/2 (2017): 173-184.
Reynolds, Gabriel Said. A Muslim Theologian in the Secterian Milieu ʿAbd al-Jabbār and the Crituque of Christian Origins. Leiden-Boston: Brill, 2004.
Schwarb, Gregor. “Early Kalām and the Medical Tradition”. Early Kalam and The Medical Tradition in Philosophy and Medicine in The Formative Period of Islam. Ed. Peter Adamson – Peter E. Pormann. London: Warburg Institute Colloquia, 2017, 103-166.
Schwartz, Martin. “The Religion of Achaemenian Iran”. Ed.Ilya Gershevitch. The Cambridge History of Iran. 2 cilt. Cambrdige: Cambridge University Press, 1985.
Studer, Basil. Trinity and the Incarnation: The Faith of the Early Church. Trc. Batthias Westerhoff. Collegeville, Minnesota Publishing, 1993.
Tahbûb, Salâh. Mevsuaʿtü’t-tārîhî’l-islāmî el-ʿAsrû’l-emevî. Daru Usâme: Ürdün, 2009.
Toprak, Süleyman. “İnsanın Fiilleri Konusunda Maturidî ve Eş’arî Arasındaki İhtilaf”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1990): 160-189.
Williams, Rowan. Arius: Heresy And Tradition. London: The University of Oxford Publishing, 1987.
Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of The Kalam, New York: Harvard University Press, 1976.
Zwemer, Samuel M. “The Allah of Islam And The God of Jesus Christ”. Theology Today 3/1 (1946): 63-77.