Onbirinci ve Onikinci Asır Müslüman Doğuda Varlık ve Mâhiyet: Bir Taslak

Şihabeddin Sühreverdî (Şeyh Maktul, ö. 587/1191) Hikmetü’l-işrâk’ın (Aydınlatmanın Felsefesi) adlı eserinin meşhur bir bölümünde, Meşşâîlerin takipçileri olarak atıfta bulunduğu nispet ettiği, varlığın, somut ve hâricî dünyada (fi’l-a‘yân) şeylerin özüne ya da mâhiyetine eklenen bir şey (ma‘nen zâidün ‘alâ) olduğu şeklindeki öğretiye itiraz eder. Sühreverdî, bunun aksine, varlığın, sırf aklî olan bir şeye ilişkin tasavvurlar (i‘tibârât) arasında yer aldığını ifade etmektedir. Sühreverdî’nin yaklaşımı, kısmen varlığın enfüsî tabîatında ısrarı nedeniyle, Molla Sadrâ ve kendilerini varlığın asâletini (asâletü’l-vücûd) savunlar olarak gören İslam metafizik ekolünün diğer üyeleri tarafından, sonraki dönemde mâhiyetçi veçhe şeklinde değerlendirilmiştir.Sühreverdî’nin bu bağlamda kullandığı “Meşşâî takipçileri” ifadesi, modern yorumcuların yanı sıra ortaçağ yorumcuları tarafından da, genellikle, Fârâbî’ye ve özellikle de İbn Sînâ’ya işaret etmektedir. Genel anlamda bu, gerçekten makuldür. Neticede Sühreverdî “bazı meşşâî takipçilerinin, bütün metafizik yaklaşımlarını varlık üzerine inşâ ettiklerini” (enne ba‘da etbâ‘i’l-meşşâîn benav külle emrihim fi’l-ilâhiyyâti ‘ale’l-vücûd) dile getirdiği bağlamda, varlığın dış dünyada bizâtihî gerçekliğe sahip olduğu fikrine karşı çıkmaktadır. Bu ifade en azından, bir dereceye kadar, el-İşârât ve’t-tenbîhât (İşaretler ve Uyarılar) adlı eserinin dördüncü namatının (Varlık ve İlletleri Hakkında) son bölümünde, yalnızca varlığa istinâd etmesi nedeniyle, hareket üzerinden Tanrı’nın varlığı ispat eden –örneğin Aristotales’in, geriye doğru sonsuz hareket eden ve ettiren şeylerin imkânsızlığına dayanan Hareket Etmeyen Hareket Ettirici’nin gerekliliği gibi- delillerden daha üstün yeni bir delil (yani burhân-ı sıddîkîn) üreten İbn Sînâ’ya işaret ediyor olmalıdır. Varlığın bize zayıf bir temel sunması nedeniyle Sühreverdî, başka bir yöne yönelmemiz ve ışık (nûr) formulasyonuna dayanan alternatif bir metafizik temel oluşturmamız gerektiğini ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Varlık, Mâhiyet, Meşşâî, İşrâkî

Essence and Existence in the Eleventh- and Twelfth-Century Islamic East (Mas ˇriq): A Sketch

PDF

___

A. Alami, L’ontologie modale; Étude De La Théorie Des Modes d'Abū Hās̆İm Al-Ğubbā'i. Paris: Vrin, 2001.
Âmidî, Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn, ed. A.F. al-Mazîdî. Beyrut: y.y. 2004.
Âmidî, Gâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm, ed. A.F. el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
Aristoteles, Mantıkı Aristô, ed. A. Bedevî. Kahire: Mektebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1952.
Bâkıllânî, Kitabü’t-Temhîd, ed. R.J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü’ş-şarkıyye, 1957.
Behmenyâr, Kitabü’t-Tahsîl, ed. Murtaza Mutahharî. Tahran: Dânişkedâh-i ilâhiyât ve me‘ârif, 1349 H.
Beyhakî, Tetimmetü Sıvâni’l-hikme, ed. M. Sâfî. Lahor: L. Ishwar Das, Registrar, University of the Panjab, 1935.
Cüveynî , el-Luma‘ fî kavâidi Ehli’s-Sünne ve’l-cemâ‘a, Textes apologe´tiques de Guwaynî içinde, ed. M. Allard. Beyrut: Dârü’l-meşrık, 1968.
Cüveynî, el-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye, ed. M.Z. Kevserî. Kahire: Matbaatü’l-Envâr, 1948.
Cüveynî, el-İrşâd fî usûli’d-dîn, trc. ve ed. J. Luciani. Paris: Leroux, 1938.
Cüveynî, eş-Şâmil fî usûli’d-dîn, ed. A.M.M. Ömer. Beyrut: y.y. 1999.
Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, nşr. H. Ritter. İstanbul: Devlet, 1929-30.
Frank, R., Abu Hashim’s Theory of ‘States’: Its Structure and Function, Actas do quarto congresso de estudios Arabes e islâmicos, Coimbra-Lisboa, 1 a 8 de setembro de 1968. Leiden: Brill, 1971.
Frank, R., Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period. Albany, New York: State University of New York Press, 1978.
İbn Arabî, Kitabu İnşâü’d-devâir içinde, ed. H. Nyberg. Leiden: Brill, 1919.
İbn Hazm, Kitabü’l-Fisal fi’l-mileli ve’l-ehvâi ve’n-nihal. Kahire: 1317-1327 H.
İbn Rüşd, On Aristotle’s ‘Metaphysics’: An Annotated Translation of the So-called ‘Epitome’, ed. R. Arnzen. Berlin: De Gruyter, 2010.
İbn Rüşd, Tefsîrü Mâ-ba‘de’t-tabî‘a, ed. M. Bouyges. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1938 – 48.
İbn Rüşd, Tehâfütü’t-tehâfüt, ed. M. Bouyges. Beyrut: y.y. 1930.
İbn Sînâ, el-Hikmetü’l-‘Arûdiyye, MS Uppsala Or. 364.
İbn Sînâ, el-Mebde’ ve’l-Me‘âd, ed. A. Nûrânî. Tahran: The Institue of Islamic Studies, McGill University, Tahran Branch, 1984.
İbn Sînâ, el-Mübâhesât, ed. M. Bîdârfar. Qum: İntişârât-ı Bîdâr, 1371 H.
İbn Sînâ, et-Ta‘lîkât, ed. H. M. el-Ubeydî. Bağdad: y.y. 2002.
İbn Sînâ, Kitabu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât, ed. J. Forget. Leiden: Brill, 1892.
İbn Sînâ, Kitabu’ş-Şifâ/İlâhiyât (2), ed. M.Y. Musa, S. Dünya, S. Zâyid. Kahire: el-Hey’etü’l-‘âmme li-şu’ûni’l-metâbi‘i’l-âmiriyye, 1960.
İbn Sînâ, Kitabü’ş-Şifâ/İlâhiyât (1), ed. G. Anawati ve S. Zayid. Kahire: el-Hey’etü’l-‘âmme li-şu’ûni’l-metâbi‘i’l-âmiriyye, 1960.
İbn Sînâ, Kitabü’ş-Şifâ/Mantık (1): Medhal, ed. G. Anawati, M. el-Hudayrî ve F. Ehvânî (Kahire: Matbaa-i Amiriyye, 1952).
İbn Sînâ, Kitabü’ş-Şifâ/Mantık (6): es-Safsata, ed. A. F. el-Ahvânî. Kahire: y.y. 1958.
İbn Sînâ, Kitabü’ş-Şifâ/Tabî‘iyyât (6): en-Nefs, Avicenna’s De anima; Being the Psychological Part of Kitabü’ş-Şifâ, ed. F. Rahman. London: Oxford University Press, 1959.
İbnü’l-Melâhimî, Kitabü’l-fâik fî usûli’d-din, ed. W. Madelung and M. McDermott. Tahran: Müessese-i Pejûhşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2007.
İbnü’l-Melâhimî, Tuhefetü’l-mütekellimîn fi’r-reddi ‘ale’l-felâsife, ed. H. Ensârî ve W. Madelung. Tahran: y.y. 2008.
Walbridge, J., The Science of Mystic Lights: Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī and the Illuminationist Tradition in Islamic Philosophy. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1992.
Kadı Abdülcebbâr, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl, ed. M.M. Hilmi vd. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyye, 1958.
Kuşeyrî, Şerhu Esmâillâhi’l-Husnâ, ed. T.A. Sa‘d, S.H.M. Ali. Kahire: Dârü’l-Haram li’t-türâs, 2001.
M. Allard, Le problème des attributs divins dans la doctrine d'al-Ash'arï et de ses premiers grands disciples. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1965.
M.‘A. Zerrukân, Fahreddin ar-Râzî ve ârâühü’l-kelâmiyye ve’l-felsefe. Kahire: y.y. 1963.
Mayer, T., Fakhr ad-Dīn ar-Rāzī's Critique of Ibn Sīnā's Argument for the Unity of God in the Ishārāt and Naṣīr ad-Dīn aṭ-Ṭūsī's Defence, Before and After Avicenna, ed. D. Reisman. Leiden/Boston: Brill, 2002.
Ömer Hayyâm, Darûratü’t-tezâd fi’l-‘âlem ve’l-cebr ve’l-bekâ, trc. ve ed. S. G. Tîrtha, The Nectar of Grace: ‘Omar Khayyâm’s Life and Works içinde. Haydarâbâd: Kitabistan, 1941.
Ömer Hayyâm, Risâle fi’l-vücûd, Dânişnâme-i Hayyâmî içinde, ed. Rızâzâde-i Malik. Tahran: y.y. 1377.
Ömer Hayyâm, Risâle fi’l-vücûd, trc. ve ed. S. G. Tîrtha, The Nectar of Grace: ‘Omar Khayyâm’s Life and Works içinde. Haydarâbâd: Kitabistan, 1941.
Ömer Hayyâm, Risâletü’l-kevn ve’t-teklîf, trc. ve ed. S. G. Tîrtha, The Nectar of Grace: ‘Omar Khayyâm’s Life and Works içinde. Haydarâbâd: Kitabistan, 1941.
Râzî, Fahreddin, el-Erba‘în fî usûli’d-dîn (Haydarâbâd: Dârü’l-me‘ârifi’l-Osmâniyye, 1934).
Râzî, Fahreddin, el-Mebâhisü’l-meşrîkıyye, ed. M.M. el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâb al-Arabî, 1990.
Râzî, Fahreddin, el-Mulahhas fi’l-hikme ve’l-mantık, Berlin Staatbibliothek Ms. Nr. 629.
Râzî, Fahreddin, Nihâyetü’l-‘ukûl ve dirâyetü’l-usûl, Ayasofya Yazma Eserler, nr. 2376. Süleymaniye Kütüphanesi.
Râzî, Fahreddin, Risâletü’l-kemâliyye fi’l-hakâiki’l-ilâhiyye, ed.A. Muhyidîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
Râzî, Fahreddin, Şerhu ‘Uyûni’l-hikme, ed. A. es-Saqqâ. Tahran: y.y. 1994.
Râzî, Fahreddin, Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât, ed. Necefzâde. Tahran: y.y. 1384 H.
S. Rizvi, “An Islamic Subversion of the Existence-Essence Distinction? Suhrawardi’s Visionary Hierarchy of Lights”. Asian Philosophy, 9/3 (1999): 219-227.
Shihadeh, A., “From al-Ghazâlî to al-Râzî: 6th/12th Century Developments in Muslim Philosophical Theology”. Arabic Sciences and Philosophy, 15/1 (2005): 141– 179.
Shihadeh, The Teleological Ethics of Fakhr al-Dîn al-Râzî. Leiden/Boston: Brill, 2006.
Sühreverdî, Hikmetü’l-işrâk, trc. ve ed. J. Walbridge and H. Ziai, Provo. Utah: Brigham Young University Press, 1999.
Şehrezûrî, Resâilü’ş-şeceret’il-ilâhiyye, ed. N. Habîbî. Tahran: Müessese-i Pejûhşî-i Îrân, 1385 H.
Şehristânî ve Îlâkî, “Guftgû-yi Şehristânî ve Îlâkî”, ed. M.T. Dânişpezûh. Nāma-yi Āstān-i Quds, 3/9 (1348 H): 97 – 104.
Şehristânî, Kitabü’l-milel ve’n-nihal, ed. W. Cureton. London: y.y. 1849, Yeni baskı Leipzig, 1923.
Şehristânî, Kitabü’l-Musâra‘a, trc. ve ed. W. Madelung, T. Mayer. London: Tauris, 2001.
Şehristânî, Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm, ed. A. Guillaume. London: y.y. 1934.
T. Izutsu, “The Distinction between essentia and existentia”, The Fundamental Structure of Sabzawari’s Metaphysics, (Sebzevârî’nin Şerh-i Manzûme’sinin girişinde), ed. M. Muhakkik ve T. Izutsu. Tahran: y.y. 1969.
Wisnovsky, R., “Avicenna and Avicennian Tradition”, ed. P. Adamson, R. Taylor, The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Wisnovsky, R., Avicenna’s Metaphysics in Context. Ithaca, New York: Cornell University Press, 2003.
Wisnovsky, R., “Final and Efficient Causality in Avicennaa’s Cosmology and Theology”. Quaestio: The Yearbook of the History of Metaphysics, 2 (2002): 97-123.
Wisnovsky, R., “Notes on Avicenna’s concept of thingness (şey’iyya)”. Arabic Sciences and Philosophy, 10/2, (2000): 181-221.
Wisnovsky, R., “One Aspect of the Avicennian Turn in Sunni Theology”. Arabic Sciences and Philosophy, 14/1 (2004): 65-100.
Wolfson, H., The Philosophy of the Kalam. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1976.