MU’TEZİLE VE ŞÎA ARASINDA FİKRİ BAĞLANTI MESELESİ İLAHİ ADALET İLKESİ BAĞLAMINDA KÂDÎ ABDÜLCEBBÂR VE EBÛ CA’FER ET-TÛSÎ ARASINDA BİR KARŞILAŞTIRMA

Şii-İmamiyye’nin usûlde Mu’tezile’nin etkisinde kaldığı iddiası, özellikle Ehli Sünnet kelamcılarıtarafından, hicri dördüncü asırdan itibaren dile getirilmektedir. Buna karşılık usûlî düşüncenin ilkmümessili sayılan Şeyh Müfîd’den itibaren mezhep içinden yükselen sesler bu iddiaları şiddetlereddetmişlerdir. Biz bu çalışmada Mu’tezile kelamına sistematik hüviyet kazandıran ve yazdığıeserlerle Mu’tezile kelamının bugüne ulaşmasında büyük pay sahibi olan Kâdî Abdülcebbâr ileİmamiyye’nin kelam düşüncesinin istikrar bulmasında ve Şeyh Müfîd’le başlatılan usûlî yaklaşımınbenimsenip yaygınlaşmasında büyük bir yeri olan Ebû Ca’fer et-Tûsî arasında adalet ilkesi üzerindenbir karşılaştırma yaparak, söz konusu iddiaların ne kadar sübut bulduğunu tespit etmeye çalıştık.Bilebildiğimiz kadarıyla Tûsî’nin kelami görüşleri üzerinde müstakil bir kitap veya makale çalışmasınınyapılmamış olması, bizi böyle bir araştırmaya sevk etmiştir. Özetlemek gerekirse, Kâdi Abdülcebbâr’ınadalet anlayışı ile bu ilkenin ilgili olduğu hüsün-kubuh, Allah’a vacip olan fiiller, insan fiilleri, iradehürriyeti, kaza ve kader ve benzeri meselelerde, Tûsî ile aralarında kayda değer bir farklılığın olmadığıifade edilebilir.

THE ISSUE OF INTELLECTUAL RELATION BETWEEN MU’TEZİLE AND ŞÎA A COMPARISON OF QÂDÎ ABD AL-JABBÂR AND ABÛ JA’FAR AL-TÛSÎ ON THE ISSUE OF DIVINE JUSTICE

The claim that the Shi’i Imamite thought is heavily influenced by the Mu’tazilite outlook has been alleged especially by theologians of Ahl al-Sunnah since the fouth century of hijra. However, beginning with Shaikh Mufid, the first representative of the Usuli branch of Shi’a, the Shi’is vehemently denied this allegation. In this article, this issue is dealt with by making a comparison between the idea of Qadi Abd al-Jabbar, the prominent Mu’tazilite scholar who made a major contribution to the consolidation of the schools’ theaching and that of al-Tusi, who also made a contrubitued to the integration of the Shi’ite kalam and the spreading of the usuli approach initiated by Shaikh Mufid. To the best of our knowledge there is no study devoted on the Tûsî’s theolojical ideas, it has led us to such research. To conclude, there is no noteworthy deference between Kâdî Abdaljabbar’s perception of justice and related issues such as husn-kubh, required actions to God, human deeds, free will and predestination that of Tûsî

PDF

___

Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. “el-Muhtasâr fî usûli’ddîn”. Resâilü’t-tevhid ve’l-adl. thk. Muhammed Imara. Kahire: 1988.
Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl etta’dîl ve’t-tecvîr. thk. Mahmut Muhammed Kâsım. Mısır: Dâru’l-Kütübi’lMısriyye, 1953.
Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Tevfik et-Tavil ve Said Zâyed. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’tterceme, 1964.
Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muhît bi’t-teklîf. thk. Ömer esSeyyid Azmi. Kahire: ed-Dârul Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
Abdülcebbâr, Kâdî Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse Mu’tezile’nin Beş İlkesi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Abdülhamid, İrfan. İslam’da İktisâdi Mezhepler ve Akaid Esasları. trc. Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
Altun, Bekir. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”. Erken Dönem Şiî Düşünürler. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mutezile Etkileşimi Şerif el-Murtaza Örneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânu’l-fırkati’n-nâciyeti minhüm. thk. Muhammed Oman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sina, 1988.
Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-Dîn. İstanbul, 1928.
Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfîd Hayatı ve Görüşleri”. Erken Dönem Şiî Düşünürleri. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
Cârullah, Zühdî Hasan. el-Mu’tezile. Beyrut, 1974.
Cürcânî, Seyyid, Şerif. Şerhu’l-mevâkıf. trc. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelam Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1998-1999): 55-90.
Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35:512-515. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
Demir, Recep. Kur’an’ın Şiî Yorumu Ebu Ca’fer et-Tûsî Örneği. Samsun: Üniversite Yayınları, 2016.
El-Huseyni, Hâşim Ma’rûf. eş-Şîatu beyne’l-Eşâira ve’l-Mu’tezile. Beyrut: Dâru’lKalem, 1978.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. “Kitabu’l-lüma’ fi’r-redd alâ ehli’z-zeyğ ve’lbida’”. The Theology of Ash’ari. nşr. Richard J. McCarthy. Beyrut: elMektebetü’l-Katolikiyye, 1953.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’h-tilâfi’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. 2 Cilt. Weisbaden, 1980.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İtikatta Orta Yol. nşr. ve trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Gelenbevi, İsmail. Hâşiyetü’l-Fâdıl İsmail Gelenbevi ale’l-Celâl. Matbaa-ı Âmira, 1317.
Goldziher, İgnaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid. trc. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.
Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Osman. Kitâbu’l-intisâr ve’r-redd ala İbni’rRâvendî’l-mülhid. thk.
Henrik Samuel Nyberg. Beyrut: el-Mektebetü’d-Dâru’l Arabiyye li’l-Kitap, 1993.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî evbâbi’t-tevhîd ve’l-adl elİrade. thk. Mahmut Muhammed Kâsım. Mısır: ts.
Kahraman, Abdullah. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 435-437. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Kâsimî, Cemâlu’d-Dîn. Tarihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu’tezile. Beyrut: Müessesetü’rRisâle, 1979.
Korkmazgöz, Rıza. “Gazali’de Hüsün-Kubuh Meselesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015): 31-60.
Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Hitat. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
Menâî, Aişe Yusuf. Usûlü’l-akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmamiyye. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1992.
Neşşar, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
Öge, Sinan. İslam Kelamcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. trc. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Şehristânî, Abdülkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. London, 1930.
Şeyh Abdullah Ni’met. Felsifetü’ş-Şîa hayatuhum ve ârâuhum. İran: Dâru’l-Kitâbi’lİslamiyye, 1987.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed en-Nu’mân. “el-Hikâyât fî muhâlefâti’lMu’tezile mine’l-adliyye ve’l-fark beynehüm ve beyne’ş-Şîati’l-İmâmiyye”. enNüketü’l-i’tikâdiyye ve resâilü uhrâ, Silsiletü müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd thk. Muhemmed Rıza el-Huseynî el- Celâlî. Kum: Dâru’l-Müfîd,1341.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed en-Nu’mân. “Evâilü’l-makâlât”, Silsiletü müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd. thk. İbrahim el-Ensârî. Kum: Dâru’l-Müfîd,1379.
Tûsî, Ebû Ca’fer. “Risâle fi’l-i’tikâdât”. er-Resâilü’l-aşr. 2. Baskı. Kum, 1414.
Tûsî, Ebû Ca’fer. el-İktisâd fî mâ yecibu ale’l-ibâd. thk. Seyyid Muhammed Kâzım elMûsevi. Kum, 1430.
Tûsî, Ebû Ca’fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’an. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’lArabî, ts.
Tûsî, Ebû Ca’fer. Temhîdu’l-usûl fî ilmi’l-kelâm. Kum, 1394.