Bir Yeniden Yorumlama Örneği: Ahmed Rıza'nın Pozitivizm i

: Osmanlı modernleşmesini ve bu bağlamda pozitivizmin ithalini basit bir trans- fer olarak değerlendirmek, toplumsal süreçlerin mahiyeti konusunda eksik bir tasav- vuru işaret etmektedir. Bu makale, pozitivizmin bir kısım Osmanlı aydını tarafındantemellük edilişini salt bir tesir-eser ilişkisi değil, bir teessür olarak kavramayı, tesir edenkadar tesiri alanın da bu süreçte etkin bir rol oynadığını göstermeyi hedeflemektedir.İmparatorluk için kurtarıcı bir reçete ve devleti kurtarmak amacına matuf olarakpozitivizmin ithal süreci, iki yönde işleyen bir yeniden yorumlama (reinterp retation)işlemine tabi görünmektedir. Pozitivizm, bir yandan yerel değerler (alıcı kültür) bağla- mında yeniden yorumlanıp Osmanlı kültürüyle uyumlu hale getirilmeye çalışılırken;diğer yandan Osmanlı-İslam tarihi ve düşüncesi, pozitivizm ışığında yeniden okun- maktadır. Bu işlemin baş aktörü, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerindenAhmed Rıza Bey (1859-1930)dir. Makalede, İnsanlık Dini ne intisap eden AhmedRızanın pozitivizmi temellük etmesinin edilgen bir süreç olmadığı; pozitivizmi yeni- den yorumladığı; buna koşut olarak sahip olduğu tarihî, kültürel ve düşünsel mirasıda pozitivizm perspektifinden nasıl kavramaya çalıştığı örneklerle açıklanmaktadır.

An Example of Reinterpretation: Ahmed Rıza s Positivism

Considering the Ottoman modernization and, in this regard, the importof positivism merely as a simple transfer transaction remarks upon a deficient imagi- nation of the essence of social processes. This article claims that in this transaction,there is an active and significant role played by the importers themselves so that thetransaction constitutes a bilateral reinterpretation process. This work delineates theconditions in which positivism was introduced in Turkey, focusing particularly on thelife and ideas of Ahmed Rıza (1859-1930), one of the main leaders of the Young Turkmovement and an active member of the Société p ositiviste, as well as the future presi- dent of the Ottoman Parliament. In this article, based on examples, it is shown thatAhmed Rıza who had converted to Religion of Humanity appropriated positivismnot in a passive process but in an active one in which he reconsidered and revisedpositivism, and also reviewed his own historical, cultural, and intellectual backgroundfrom positivist perspective.

PDF

___

Ahmed Rıza (1895). La construction dune Mosquée à Paris, Mechveret, 1 Aralık. Ahmed Rıza (1891). Tercüman-ı Hakikat, 1 Ocak. Ahmed Rıza (1891a) Lislamisme, La revue occidentale, Yıl: 14, Sayı: 1. Ahmed Rıza (1891b). Un ami de lislamisme, La revue occidentale, Yıl: 14, Sayı: 2, 1891. Ahmed Rıza (1891c). Pierre Laffitte. La revue occidentale, Yıl: 14, Sayı: 3. Ahmed Rıza, (1891d). Société p ositivistein üyelerine hitaben yaptığı konuşma, Revue occidentale, Yıl: 14, Sayı: 3. Ahmed Rıza (1891e). Discours de M. Ahmed Rıza Bey lors de la Célébration du 34e anniversaire de la mort dAuguste Comte [Ahmed Rıza Beyin Auguste Comteun ölümünün 34. yıl dönümü münasebetiyle yaptığı konuşma]. La revue occidentale, Yıl: 14, Sayı: 6, 1891. Ahmed Rıza (1895). Confusion de pouvoirs en Turquie, Mechveret, no: 2, 15 Aralık 1895 (Bichat 107). Ahmed Rıza (1896). Tolérance musulmane. La Revue occidentale, c. XIX, 1896. Ahmed Rıza (1896a). Chrétien, Musulman et Humanité, Mechveret, no: 11, 15 Mayıs 1896 (13 César 108). Ahmed Rıza (1896b) Devoir du Calife, Mechveret, no: 12, 1 Haziran 1896 (12 St-Paul 108). Ahmed Rıza (1896c) Devoir du Calife, Revue occidentale, 19. yıl, no: 4, 1896. Ahmed Rıza (1896d). Déclaration, Mechveret, 15 Eylül. Ahmed Rıza (1896e) Le Sultan jugé par lord Salisbury, Mechveret, no: 5, 15 Şubat (Homère 108). Ahmed Rıza (1897). [Osmanlı İmparatorluğunda anayasanın ilanının yirminci yıldönümü münasebetiyle düzenlenen bir yemekte davetlilere hitap], Mechveret, no: 26, 1 Ocak. Ahmed Rıza (1897a). Propagande par le fait, Mechveret, 15 Ekim. Ahmed Rıza (1897b). Tolérance musulmane, Paris, Clamaron-Graff. Ahmed Rıza (1898). Le discours dAhmed Rıza au centenaire dAuguste Comte, Revue occidentale, Yıl: 21. Sayı: 2. Ahmed Rıza (1899). Le Docteur Robinet. Mechveret, Sayı: 86, 15 Kasım. Ahmed Rıza (1902). Linaction des Jeunes-Turcs, Mechveret, no: 135, 1 Aralık. Ahmed Rıza (1903). Linaction des Jeunes-Turcs, Revue occidentale, 26. yıl, no: 1. Ahmed Rıza (1904 [1320]) Vazîf e ve Mesûliyy et, c. 1: Mukaddime, Padişah, Şeh- zadeler, Mısır. Ahmed Rıza (1905a). [Béguey şehrinde Pierre Laffitte anısına dikilen heykelin açılış töreninde yaptığı konuşma], Revue occidentale, Yıl: 28, Sayı: 6. Ahmed Rıza (1905b). La leçon dune guerre, Mechveret, 1 Kasım. hmed Rıza (1906). La crise de lOrient. Ses causes, ses remèdes, La Revue p ositi- viste internationale, Yıl: 1, Sayı: 4, 15 Kasım. Ahmed Rıza (1907a). La crise de lOrient, La Revue p ositiviste internationale, Yıl: 2, Sayı: 1, Ocak 1907. Ahmed Rıza (1907b). Émile Corraya mektup (17 Aralık 1907), Paris, Archives nationales (AN), 17AS/23 (Dossier islamisme). Ahmed Rıza (1908a). Émile Corraya mektup (3 Mayıs 1908), Paris, Archives na- tionales (AN), 17AS/10. Ahmed Rıza (1908b). Soyons calmes et prudents, Mechveret, no: 202, 1 Ağustos. Ahmed Rıza (1908c). Lère nouvelle, Mechveret, no: 202, 1 Ağustos. Ahmed Rıza (1908?). Vazîf e ve Mesûliyy et, 3. cilt: Kadın, Paris. Ahmed Rıza (1909). La Revue p ositiviste internationale, 1 Moïse 121 (Ocak 1909). Ahmed Rıza (1910a). Émile Corraya mektup (14 Nisan 1910), Paris, Archives nationales (AN), 17AS/10. Ahmed Rıza (1910b). Émile Corraya mektup (21 Nisan 1910), Paris, Archives nationales (AN), 17AS/10. Ahmed Rıza (1910c). Émile Corraya mektup (İstanbul, 29 Mayıs 1910), Paris, Archives nationales (AN), 17AS/10 Ahmed Rıza (1982). Batının Doğu p olitikasının ahlâken if lâsı, çev. Ziyad Ebüzzi- ya, İstanbul, Üçdal. Ahmed Rıza (1988). Meclis-i Mebusan ve Ayân Reisi Ahmed Rıza Bey in anıları, İstanbul, Arba. Ajam, M. (1909). Op inion gazetesi, 20 Şubat 1909. Aron, R. (1967). Les étap es de la p ensée sociologique, Paris, Gallimard. Badie, B. (1986). Les deux Etats, Paris, Fayard. Badie, B. (1992). LEtat imp orté, Paris, Fayard. Bastide, R. (1994 [1968]). Acculturation, Ency clop ædia Universalis. Bastide, R. (1998 [1948]). Initiation aux recherches sur les interpénétrations des civilisations, Bastidiana, no: 4. Bastide, R. (1998 [1960]). Problèmes de lentrecroisement des civilisations et de leurs oeuvres, Bastidiana, no: 23-24, Temmuz-Aralık 1998 [1960]. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Tasnifi Sadaret Hususî Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.), 334/104. Bourdieu, P. (2000 [1972]). Esquisse d une théorie de la p ratique, Paris, Seuil. Bozarslan, H. (1992). Les courants de p ensée dans lEmp ire ottoman (1908-1918), yayımlanmamış doktora tezi, EHESS, Paris. Bozarslan, H. (2002). Le prince Sabahaddin (1879-1948). Revue suisse d histoire, c. 52, 2002. Comte, A. (1839). Cours de p hilosop hie p ositive, c. IV, Paris, Bachelier. Comte, A. (1852a). Catéchisme p ositiviste ou sommaire exp osition de la religion uni- verselle, Paris. Comte, A. (1852b). Système de p olitique p ositive ou Traité de sociologie instituant la religion de lHumanité, c. II, Paris. Comte, A. (1853). Système de p olitique p ositive, c. III, Paris. Comte, A. (1853). À son Excellence Reschid-Pacha, ancien grand vizir de lEmpi- re ottoman, Système de p olitique p ositive, c. III içinde (s. xlvii-xlviii), Paris. Comte, A. (1854). Système de p olitique p ositive, c. IV, Paris. Comte, A. (1966) [1852]. Catéchisme p ositiviste, Paris, Garnier Flammarion. Comte, A. (1970). Écrits de jeunesse (1816-1828), Paulo E. de Berrêdo Carneiro, Pierre Arnaud (haz.), Paris, Mouton. Comte, A. (1977). Corresp ondance générale et conf essions, c. III (1845-1846), Paris, École des hautes études en sciences sociales, J. Vrin; La Haye, Mouton. Comte, A. (1981). Corresp ondance générale et conf essions, c. IV (1846-1848), Paris, École des hautes études en sciences sociales, J. Vrin; La Haye, Mouton. Comte, A. (1984). Corresp ondance générale et conf essions, c. VI (1851-1852), Paris, École des hautes études en sciences sociales, J. Vrin; La Haye, Mouton. Comte, A. (1985). Reşit Paşaya Mektup, Çev. Ümid Meriç, Tarih ve Top lum, no: 14, Şubat 1985. Comte, A. (1987). Corresp ondance générale et conf essions, c. VII (1853-1854), Pa- ris, École des hautes études en sciences sociales, J. Vrin; La Haye, Mouton. Comte, A. (1998 [1848]). Discours sur lensemble du p ositivisme, Paris, Flamma- rion. Cuche, D. (2001 [1996]). La notion de culture dans les sciences sociales, Paris, Édi- tions La Découverte. Dumont, L. (1991). Lidéologie allemande: France-Allemagne et retour, Paris, Gal- limard. Ebüzziya, Z. (1989). Ahmed Rızâ, Türkiy e Diyanet Vakf ı İslam Ansiklop edisi, c. II içinde, İstanbul, http://www.islamansiklopedisi.info. Grange, J. (2000). Auguste Comte, la p olitique et la science, Paris, Éditions Odile Jacob. Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir siyasal düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve dönemi, İstanbul, Üçdal. Hanioğlu, Ş. (1985). Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiy eti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul, İletişim. Hanioğlu, Ş. (2001). Prep aration f or a revolution. The Young Turks, 1902-1908, Oxford, Oxford University. Harp, G. J. (1995). Positivist Rep ublic: Auguste Comte and the reconstruction of American liberalism, 1865-1920, Pennsylvania, Pennsylvania State University. Hawkins, L. (1936). Auguste Comte and the United States (1816-1853), Cambri- dge, Harvard University. Herskovits M. J. (1952 [1948]). Les bases de lanthrop ologie culturelle, Paris, Payot. Le Journal gazetesi (1896). Paris, 12 Nisan. Journal du Caire (1907). 3 Şubat. Kaynar, E. (2005). Ahmed Rıza. Histoire d un j eune turc à Paris (1889-1908), ya- yımlanmamış yüksek lisans tezi, Paris, EHESS. Kuran, A. B. (1959). Osmanlı İmp aratorluğunda inkılâp hareketleri ve millî müca- dele, İstanbul, Çeltüt. Laffitte, P. (1880). De la morale p ositive. Conf érence f aite au Havre, p récédée d un ap erçu sur sa vie et son uvre, Paris, Le Havre. Laffitte, P. (1881). Considérations sur la question islamique et sur la politique de la France à cet égard. Revue occidentale, Yıl: 4, Sayı: 5. Laffitte, P. (1889). Programme de parti gouvernemental, Revue occidentale, c. 22. Laffitte, P. (1890). La question islamique et le général Eugène Cavaignac, Revue occidentale, Yıl: 13, Sayı: 4. Laffitte, P. (1932 [1875]). Les grands typ es de lHumanité. App réciation systématique des p rincip aux agents de lévolution humaine, Paris, Société positiviste. Levi, G. (1989). Les usages de la biographie. Annales ESC, Sayı: 6, Kasım-Aralık. Mardin, Ş. (1983 [1964]). Jön Türklerin siyasi f ikirleri (1895-1908), İstanbul, İle- tişim. Mechveret (1895a). Notre programme, Mechveret, no 1, 1 Aralık. Mechveret (1895b). La Construction dune Mosquée à Paris, Mechveret, no: 1, 1 Aralık. Mechveret (1896). Les positivistes & la Politique internationale, Mechveret, no: 19, 15 Eylül. Mechveret (1897a). Banquet de la Jeune Turquie, Mechveret, no: 26, 1 Ocak. Mechveret (1897b). Persévérance, Mechveret, no: 41, 15 Ağustos. Mechveret (1903). Pierre Laffitte, Mechveret, no: 137, 1 Şubat. Mechveret (1905). LAllemagne et la France en Orient, Mechveret, no: 163, 1 Ma- yıs. Mechveret (1906a). Confession publique, Mechveret, no: 171, 1 Ocak. Mechveret (1906b). Les anarchistes den haut, Mechveret, no: 177, 1 Temmuz. Mechveret (1907). Une fête internationale, Mechveret, no: 192, 1 Ekim. Midhat Paşa (1877). Réponse de Midhat-Pacha. Adresse des p ositivistes à Mid- hat-Pacha, ancien Grand-Vizir de lEmp ire ottoman, Paris, P. Ritti, le 14 Gutenberg 89 (26 Ağustos 1877). Midhat Paşa (1985). [Robinete cevap], çev. Ümid Meriç, Tarih ve Top lum, no: 14, Şubat 1985. Neue Freie Presse (1908). Eine Unterredung mit Achmed Riza, Neue Freie Presse, 22 Eylül. Nicolet, C. (1982). Idée rép ublicaine en France (1789-1924). Essai d histoire cri- tique, Paris, Gallimard. Okay, M. O. (2008). İlk Türk pozitivist ve natüralisti Beşir Fuad, İstanbul, Der- gah. Osman Hâmî (1982). Ahmed Rıza Beyin kısa biyografisi, Batının Doğu p olitikası- nın ahlâken if lâsı içinde, Ahmed Rıza, çev. Ziyad Ebüzziya, İstanbul, Üçdal. Petit, A. (1993). Le positivisme est-il un humanisme?, Autrement, Série Sciences en sociétés. Des sciences contre lhomme, c. II, no: 9, Nisan 1993. Petit, A. (1995). Lhéritage du positivisme dans la création de la chaire dHistoire générale des sciences au Collège de France. Revue d histoire des sciences, c. XLVIII-4, Ekim-Aralık. Redfield, R.; Linton, R. ve Herskovits, M. (1998 [1936]). Mémorandum pour létude de lacculturation, Bastidiana. Renan, E. (1883) [İslam ve bilim], Association scientif ique de France (Fransa Bilim Cemiyeti) tarafından düzenlenen konferans (29 Mart 1883), Journal des Débats, 30 Mart 1883. Renan, E. (1947?). uvres complètes de Ernest Renan, c. 1, Paris, Calman-Lévy, ts. (1947 ?). La revue occidentale (1891). Yıl: 14, Sayı: 6. La revue occidentale (1895). Yıl: 18, Sayı: 4. La revue occidentale (1903). La revue p ositiviste internationale (1913). Yıl: 8, Sayı: 2, 15 Şubat. Robinet, J.-F. (1877). Adresse des p ositivistes à Midhat-Pacha, ancien Grand-Vizir de lEmp ire ottoman, Paris, P. Ritti, 14 Gutenberg 89 (26 Ağustos 1877). Robinet, J.-F. (1881a). La p hilosop hie p ositive. Auguste Comte et M. Pierre Laff itte, Paris, Germer Baillière. Robinet, J.-F. (1881b). La p olitique p ositive et la question tunisienne, Paris, E. Den- tu. Robinet, J.-F. (1985). [Mithat Paşaya hitap]. çev. Ümid Meriç, Tarih ve Top lum, Sayı: 14, Şubat 1985. Simon, W. M. (1963). Europ ean p ositivism in the nineteenth century : An essay in intellectual history , Ithaca, Cornell University. Tocqueville, A. de (1962). uvres complètes, c. III/1: Écrits et discours politiques: écrits sur lAlgérie, les colonies, labolition de lesclavage, lInde, Paris, Gallimard. Tunaya, T. Z. (2001). Türkiy ede siyasal gelişmeler (1876-1938). 1. Kitap . Kanun-ı Esasî ve Meşrutiy et dönemi (1876-1918), İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi. Ward, R. E. ve Rustow, D. A. (Der.) (1968). Political modernization in Jap an and Turkey , New Jersey, Princeton University. Wartelle, J.-C. (2001). Lhéritage d Auguste Comte. Histoire de LÉglise p ositiviste (1849-1946), Paris, Harmattan. Weber, M. (1963). Le savant et le p olitique, Paris, Éditions 10/18. Wright, T. R. (1986). The religion of humanity : The imp act of Comtean p ositivism on Victorian Britain, Londra, Cambridge University.