İslâmi Finansta Risk Unsuruna Yaklaşımlar (Eleştirel Bir Analiz)

İslâm ekonomisinin temel kuralları Hz. Peygamber döneminde vahiyle belirlenmiş ve birçok İslâm ülkesinde uygulanarak zamanla gelişmiş olmakla birlikte modern anlamda İslâmi finans faaliyetlerinin 20. yy’da başladığı kabul edilir. Ulemanın ellerinde şekillenen geleneksel iktisadi anlayış bu tarihten itibaren ilk olarak teorik düzeyde yapılmaya başlamıştır. Bu dönem, Batılı bankaların İslâm ülkelerinde faizli bankalar kurması, özellikle II. Dünya Savaşından sonra siyasi bağımsızlığın yanı sıra ekonomik bağımsızlığı da kazanma çabaları, petrol zengini Müslüman iş adamlarının desteği, İslâm dünyasını küresel finans sistemine kazandırma isteği, konvansiyonel finans sisteminde yaşanan krizler, kaybedilen değerleri yeniden kazanma arzusu gibi birtakım iç ve dış dinamiklerin etkisiyle çoğu zaman modernist/reformcu olarak nitelenen bir avuç entelektüel İslâm bilgininin çabalarıyla şekillenmiştir. Teoriden pratiğe geçiş aşamasında modern İslâmi finansın kurumsallaştığı ilk alan bankacılıktır. Bu bağlamda 1963’te Malezya’da kurulan Tabung Haji Şirketi ve Mısır’da Ahmad en-Neccar tarafından kurulan Mit Ghamr Tasarruf Bankası İslâmi bankacılığın ilk örnekleridir. 1975 yılında İslâm Kalkınma Bankası’nın kurulmasıyla birlikte hem İslâm dünyasında hem de batılı ülkelerde finansal kurumsallaşmalar hızlanmıştır. Küresel finanstaki payı hızla artan İslâmi finans, günümüzde dünyanın seçkin üniversiteleri başta olmak üzere birçok eğitim kurumunda teorik olarak en üst seviyede ele alınmakta; bankacılık, sigortacılık ve sermaye piyasalarında da uygulanmaktadır. Modern konvansiyonel finans birçok aşamalardan geçerek günümüze kadar gelmiştir. Bu zaman diliminde finans yaklaşımı, birçok değişime uğramış, klasik teori ve modellere pek çok alternatif geliştirilmiştir. Bir yaklaşım tarafından açıklanamayan noktalar veya eksiklikler başka bir yaklaşım tarafından açıklanmaya çalışılmış böylece sistemin güçlenerek gelişmesi sağlanmıştır. Bu nedenle günümüzde şiddetle savunulan ve mükemmel görülen teorilerin yakın bir gelecekte eleştirilmesi ve yetersiz sayılması kaçınılmazdır. Tarihsel süreçte İslâmi finansın da benzer aşamaları yaşaması kuvvetle muhtemel bir olasılıktır. Çünkü küresel ekonominin önemli bir parçasını oluşturan İslâm dünyasının hâkim anlayıştan etkilenmemesi, zamanla finansal birikimin artmasıyla kendi iç dinamiklerinden yeni teorileri geliştirmemesi mümkün değildir. Zira İslâmi finans sisteminin konvansiyonel finans içerisindeki yeri karşılaştırıldığında faiz gibi temel farklılıkların yanı sıra finansal araçlar ve işleyiş bakımından birçok benzerliklerin de olduğu görülmektedir. Bu durum uluslararası finansal sistemle entegrasyonu sağlasa da alternatif olamama ve özgün niteliği koruyamama eleştirilerine sebep olmaktadır. Buna karşılık tüm ekonomiyi İslâmi kriterlere göre yeniden yapılandırma çabasının, teorik mi yoksa kavramsal/lafızcı mı ele alınması gerektiği iyi değerlendirilmelidir. İslâmi finansa yön veren kişi ve kuruluşlar konvansiyonel finansın temelini oluşturan risk teorisinden etkilenerek İslâmi finansın risk paylaşımı üzerine kurulduğunu iddia etmiştir. Bu söylem, tüm çevreler tarafından kabul edilen bir görüş olarak sunulmuş finansal faaliyetlerde kazancı meşrulaştıran tek ilke haline dönüştürülmüştür. Bu nedenle çalışmadaki amacımız risk kavramının İslâmi finansa nasıl girdiğini araştırmak, klasik dönem fakihlerinin risk kavramına bakış açısını yansıtmak, çağdaş İslâm bilginlerinin konuyla ilgili olumlu ve olumsuz görüşlerine yer vererek İslâmi finansın odağında risk unsurunun olduğu iddiasının yeterliliğini tespit etmektir. Bu bağlamda literatür taraması yapılarak konuyla ilgili veriler iki grupta toplanmış mukayeseli olarak analiz edilmiştir. Çalışmada klasik fıkıh öğretisinde risk kavramına olumsuz yaklaşıldığı, kârı meşrulaştıran bir unsur olarak görülmediği, risk kavramının batılı iktisatçılar tarafından geliştirildiği, konvansiyonel finansa İslâmi finanstan çok önce girdiği, İslâmi finansın sadece risk paylaşımı üzerine inşa edilmesinin eksik bir değerlendirme olacağı sonuçlarına ulaşılmış, batı kaynaklı “risk teorisi” yerine İslâmi finansın özgün tarafını ve alternatif olma özelliğini yansıtan “kar teorisi”nin geliştirilmesi gerektiği önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslâmi Finans, Konvansiyonel Finans, İktisat, Risk, Kâr

Approaches to Risk Factor in Islamic Finance (A Critical Analysis)

Islamic financial activities in the modern sense are generally recognized to have started in the 20th century, despite the fact that the basic principles of the Islamic economy were established by revelation during the Prophet's time and evolved over time by being applied in many Islamic countries. Since this period, the traditional economic understanding that the ulema shaped has finally started to be developed on a theoretical basis. This period was shaped by the efforts of a handful of intellectual Islamic scholars, often referred to as modernist/reformist, with the influence of some internal and external dynamics, such as the establishment of interest-bearing banks in Islamic countries by Western banks, the efforts to achieve both economic independence and political independence, especially after World War II, the support of oil-rich Muslim businessmen, the Islamic world's desire to integrate itself into the global financial system, the crises in the traditional financial system, and the desire to regain lost values. Banking was the first area where modern Islamic finance was institutionalized during the transition from theory to practice. In this context, Tabung Haji Company founded in Malaysia in 1963 and Mit Ghamr Savings Bank founded by Ahmad en-Neccar in Egypt are the first examples of Islamic banking. With the foundation of the Islamic Development Bank in 1975, financial institutionalization accelerated both in the Islamic world and in Western countries. Islamic finance, whose share in global finance is rapidly increasing, is theoretically addressed at the highest level in many educational institutions, especially in the world's top universities, and is also applied in banking, insurance, and capital markets. Modern conventional finance has passed through many stages and has lasted to the present day. The finance approach has undergone many changes throughout this time, and many alternatives to classical theories and models have been developed. In order to strengthen and develop the system, points or deficiencies that could not be addressed by one approach were attempted to be explained by another. Therefore, it is inevitable that the theories that are currently strongly supported and seen as ideal will be criticized and considered insufficient in the near future. It is very likely that Islamic finance will go through similar stages in the historical process. This is because it is impossible for the Islamic world, which is a significant contributor to the global economy, not to be affected by the dominant understanding and to avoid creating new theories based on its own internal dynamics as financial accumulation increases over time. In fact, when the Islamic financial system's place in conventional finance is compared, it is seen that there are many similarities in terms of financial instruments and functioning as well as fundamental contrasts such as interest. Although this situation provides integration with the international financial system, it has been criticized for not providing an alternative and for failing to maintain the original quality. On the other hand, the effort to restructure the whole economy according to Islamic criteria should also be considered whether the issue should be evaluated theoretically or conceptually/verbally. By being affected by the risk theory that forms the basis of conventional finance, individuals and organizations guiding Islamic finance have stated that Islamic finance is founded on risk sharing. This discourse has been presented as a commonly accepted opinion and has been transformed into the only principle that legitimizes earnings in financial activities. The purpose of this study is to demonstrate the insufficiency of the claim that Islamic finance has a risk element in the focus and its value in resources, as well as to question the validity of the risk theory, which includes arguments and evidence addressed to the majority's opinion. In this regard, in the article, the attitude of the early period fuqaha toward risk, the importance of risk in the Islamic economy, and when the concept of risk took on economic significance have been compared with conventional finance. As a result, it has been highlighted that building Islamic finance only on risk sharing would be an inadequate evaluation by determining an economic equivalent of the concept of risk in classical sources as well as verses and hadiths. As a matter of fact, while risk theory has highlighted and strengthened one aspect of Islamic finance, a significant part of it has been neglected.

Keywords:

Islamic Finance, Conventional Finance, Economy, Risk, Profit,

PDF

___

Aktan, Hamza. “Daman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/450-453. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Alada, A. Dinç. İktisat Felsefesi ve Belirsizlik. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2000.
Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1991.
Askari, Hossein. Finans’ta Risk Paylaşımı Bir Alternatif Olarak İslâmi Finans. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
Bankaların İç Sistemleri ve İçsel Sermaye Yeterliliği Değerlendirme Süreci Hakkında Yönetmelik, Bankaların İç Sistemleri ve İçsel Sermaye Yeterliliği Değerlendirme Süreci Hakkında Yönetmelik (Kanun No. md. 3.). 29057 (11 Temmuz 2014).
Berstein, Peter l. Tanrılara Karşı Riskin Olağanüstü Tarihi. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2020.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Fıkıh İlmi-İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
Buhûtî, Mansur b. Yunus b. Salahiddin. Keşşâfü’l-Kınâ’ an Metni’l-İkna’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Cebeci, İsmail. Modern İslâm İktisadı Literatüründe Murabaha Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kurʾân. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1405.
Cündî, Halil b. İshâk b. Mûsâ. et-Tavżîḥ fi Muhtasari’l-Ferî li İbni Hacib. b.y.: Merkezü’-n-nahb, 2008.
Çomak, Ayşe. Sermaye Varlıkları Fiyatlama Modeli Çerçevesinde Risk Getiri İlişkisi ve İMKB’ye Bir Uygulama. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Çuhacı, Aysu. “Ulrich Beck’in Risk Toplumu Kuramı”. İstanbul University Journal of Sociology 3/14 (2012), 129-157.
Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiyetü’d-Desûkî ala Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
Döndüren, Hamdi. “İslâm Bankacılığı ve Risk Sermayesi”. İslâmî Araştırmalar 6/1 (1992), 17-31.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
Fazlurrahman. Siret Ansiklopedisi. İstanbul: İnkılab Yayınları, 1996.
Güney, Necmeddin. Satım Akdi Özelinde İslâm Borçlar Hukukunda Garar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
Haraşî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu Muhtasar-ı Halîl. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
Hasan, Zubair. “Risk-Sharing: The Sole Basis of Islamic Finance? Time for a Serious Rethink”. JKAU: Islamic Econ 29/2 (2016), 23-36.
Hawley, Frederick B. “The Risk Theory of Profit”. The Quarterly Journal of Economics 7/4 (1893), 459-479.
Herrâsî, Kiyâ. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Heyet. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, ts.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’lMuhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr şerh-i Tenvîri’l-Ebsâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1992.
İbn Hacib, Ebû Amr Cemâlüddîn. Câmiʿu’l-ümmehât. b.y.: Yemame, 2000.
İbn Feres Endelüsî. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1994.
İbn Mâce Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. Beyrut: Dâru’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2009.
İbn Müflih, Şemseddin. Kitabü’l-furûʿ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2003.
İbn Teymiyye, Abdüsselam b. Abdullah. Mecmûu’l-Fetâvâ. Medine: Mecmeu'l-Meliki'l-Fahd, 1995.
Kacır, Temel. “İslâm Hukukunda Kazancın Meşruiyetine Etki Eden Risk Faktörü (Katılım Bankacılığı Uygulamaları Örnekliğinde)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/44 (2020), 139-152.
Kacır, Temel. “Katılım Bankacılığında Uygulanan Finansal Kiralama Yöntemindeki Risk Faktörünün İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/3 (2020), 454-466.
Kahyaoğlu, Mehmet Saraç- M.B. “Risk Algısının Tarihsel Gelişimi”. Finans Politik Ekonomik Yorumlar 48/556 (2011), 31-43.
Kamali, Mohammed Hashim. İslâm Ticaret Hukuku. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân. el-Furûk Envârü’l-Buruk fî Envâi’l-Furûk. b.y.: Alemü’l-kütüb, ts.
Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâiü’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Kumaş, Mehmet Salih. “Faizsiz Bir Finans Yöntemi Olarak Venture Capital Sistemi ve İslâm Bankacılığı ile Mukayesesi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2007), 279-298.
Malik b. Enes. el-Muvatta’. Beyrut: Dâru Ahyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvi’l-Kebîr hüve şerhu Muhtasari’l-Müzenî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Mevdûdî, Ebü’l A’lâ. Faiz. İstanbul: Hilal Yayınları, 2018.
Monzer Kahf. İslâm İktisadının Temelleri Kurumlar ve Kuramlar. Ankara: İktisat Yayınları, 2019.
Muhammed Bakır es-Sadr. İktisâdunâ. Beyrut: Daru’t-Taaruf, 1981.
Muhammed bin Salih el-Useymin. Tefsiru’l-Fatiha ve’l-Bakara. b.y.: Daru ibnü’l-Cevzi, ts.
Nemerî, Abdillâh b. Muhammed b. Abdilber. el-İstizkar. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Onur, Mehmet. İslâm Borçlar Hukukunda Risk Teorisi ve Rizikolu Akitler. Ankara: Astana Yayınları, 2018.
Orhan, Zeynep Hafsa. Katılım Bankacılığında Risk Kar-Zarar Ortaklığı Enstrümanlarının Analizi. Ankara: İktisat Yayınları, 2019.
Özkul, Gökhan. “Kapitalist Sistemin Sürükleyici Aktörleri: Ekonomik Teoride Girişimciler”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 12/3 (2007), 343-366.
Pagheh, Eısa. Firmaların İşletme Sermayesi Düzeyleri ile Getiri, Risk ve Karlılık Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Borsa İstanbul’da Ampirik Bir Çalışma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
Rudnyckyj, Daromir. Borcun Ötesinde Küresel Finansta İslâmi Deneyimler. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
Rûyânî, Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed. Bahrü’l-mezheb. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009.
Sahnûn, Abdüsselam b. Saîd Tenûhî. el-Müdevvene. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘. el-Musannef. Beyrut: Mektebü’l-İslâmi, 1403.
Sarılı, Selin. Finansal Varlık Fiyatlama Modellerinin Zaman Serisi ve Panel Veriyle Analizi: Türkiye’de Banka Hisse Senetleri Üzerine Uygulama. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
Seif. I. Tag el-Din. “Income Ratio, Risk-Sharing, and the Optimality of Mudarabah”. JKAU: Islamic Econ 21/2 (2008), 37-59.
Seif l. Tag el-Din. Ekonominin Temelleri: Ahlaki Bir Yaklaşım. İstanbul: İktisat Yayınları, 2020.
Selçuk, Hasan - Tunay, K. Batu. Ticari Banka Yönetiminin Temelleri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014.
Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
Soydemir, Suat. Risk Kavramının Toplumsal Yansıması: Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardımlaşma. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Sübkî, Abdulvehhab b. Takuyyüddin. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
Süveylim, Sami b. İbrahim. et-Tahavvut fi’t-Temvili’l-İslâmi. Cidde: y.y., 2007.
Şenkardeşler, Rabia Aktaş. “Belirsizlik ve Risk Altında Karar Alma Problemini Geleneksel ve Davranışsal Finans Perspektiflerinden Değerlendirme”. Journal of Business Research-Türk 8/4 (2016), 360-379.
Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr. Kahire: Daru’l-Hadis, 1993.
Şeybânî, Ebu Abdullah Muhammed b. Hasan. el-Asl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmi, 1998.
Tozal, Ömer. İslâm Borçlar Hukukunda Risk. Ankara: Son Çağ Akademi, 2022.
Tozal, Ömer. “Riskin Etimolojisi ve Tarihi Serancamı”, Bitlis İslâmiyat Dergisi 4/2 (2022), 32-41.
Uveyza, Adnan Abdullah Muhammed. Nazariyyetü’l-muhatara fi’l-İktisadi’l-İslâmi. Virginia: el-Me'hadü'l-âlî li'l-Fikri'l-İslâmi, 2010.
Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân. Ahbârü’l-kudât. Riyad: Mektebetü’t-Ticariyyeti’l-Kübra, 1947.
Yalçınkaya, Timuçin; “Risk ve Belirsizlik Algılamasının İktisadi Davranışlara Yansımaları”. Muğla Üniversitesi İİBF Tartışma Tebliğleri (2004/05), 1-15.