Fetvalardan Fürûa: İslâm Fürû-i Fıkhında Gelişim ve Değişme

İslâm üzerinde çalışan modern Batılı akademisyenler, İslâm fürû-i fıkhının oluşum döneminden sonra giderek katılaştığını ve sonunda siyasi, sosyal ve ekonomik gelişmelerle temasını kaybettiğini iddia etmektedir. Bu görüş, bazı ilim adamlarının yeni meselelerle ilgili fetvaların sonraki fürû-i fıkıh el kitaplarına dâhil edildiğini kabul etmelerine rağmen tedavülde kalmıştır. Bu görüşe karşı ben birincil ve ikincil fetvaların yalnızca mezkur el kitaplarına düzenli olarak dâhil edilmekle kalmayıp aynı zamanda fürû-i fıkıh külliyatını güncelleyerek hukuki değişim meydana getirilmesinde de etkili olduğunu savunuyorum. Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî mezheplerinden sadır olan geniş yelpazedeki hukuk metinlerinden yararlanarak fetvalarla sosyal arka planları arasında güçlü bir bağlantı kuruyor, fetvaların pozitif hukuka dâhil edildiği yöntem ve usulleri tanımlıyor ve kılı kırk yaran dâhil ediliş sebeplerini analiz ediyorum. Sonuçta deneme kabilinden müftülerin ve proto-müftülerin erken İslâmî dönemlerdeki faaliyetlerine ilişkin kanıtların, Schacht’ın İslâm hukukunun nispeten geç kökenlerine ilişkin tezini zayıflatma eğiliminde olduğunu öne sürüyorum.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Fürû-i Fıkıh, Fetva, Müftü, Gelişim ve Değişme

From Fatwās to Furū‘: Growth and Change in Islamic Substantive Law

Modern Islamicist scholarship maintains that after the formative period Islamic substantive law became increasingly rigid, eventually losing touch with political, social, and economic developments. This view has remained in force despite the fact that some scholars have acknowledged that fatwās dealing with new issues were incorporated into subsequent manuals of substantive law. Against this view, I argue that primary and secondary fatwās not only were incorporated on a regular basis into these manuals, but also were instrumental in bringing about legal change by updating the corpus of substantive law. Drawing on a wide range of legal texts emanating from the Hanafī, Mālikī, and Shāfi‘ī schools, I establish a strong connection between fatwās and their social background; define the methods and procedures by which fatwās were incorporated into positive law; and analyze the reasons for their selective incorporation. In the conclusion, I tentatively suggest that the evidence of the mufti’s and the proto-mufti’s activity in early Islamic times tends to undermine Schacht’s thesis regarding the relatively late origins of Islamic jurisprudence.

Keywords:

Islamic Law, Furū, Fatwā, Muftī, Growth and Change,

PDF

___

Aghnides, N. Mohammedan Theories of Finance. New York: Longmans, Greens and Co., 1916.
Alemî, İsa b. Ali. Kitâbü’n-Nevâzil. 3 cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1983.
Alevî, Abdurrahman b. Muhammed. Buğyetü’l-müsterşidîn fî telhîsi fetâvâ ba‘di’l-eimme mine’l-ulema’l-müteahhirîn. Kahire: Mustafa Bâbî el-Halebî, 1952.
Bağdâdî, Muhammed b. Gânim. Mecmau’d-damânât. Kahire: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1308/1890.
Bahrânî, Yûsuf. el-Hadâiku’n-nâdira fî ahkâmi’l-ıtreti’t-tâhire. 25 cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1985.
Ceydî, Ömer. Muhâdarât fî târîhi’l-mezhebi’l-Mâlikî. Rabat: Menşûrâtu Ukaz, 1987.
Goitein, S. D. “The Birth-Hour of Muslim Law” Muslim World 50 (1960): 23-29.
Hacı Halife. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Vekâleti’l-Maârifi’l-Celîle, 1941-43.
Hallaq, Wael B. “Usul al-Fiqh: Beyond Tradition”. Journal of Islamic Studies 3/2 (1992): 172-202.
Hallaq, Wael B. “Murder in Cordoba: Ijtihad, Ifta and the Evolution of Substantive Law in Medieval Islam”. Acta Orientalia 55 (1994): 55-83.
Hallaq, Wael B. “Ifta and Ictihad in Sunni Legal Theory: A Development Account”. Islamic Legal Interpretation: Muftis and their Fatwas. ed. Halid Mesud, Brinkley Messick ve David Powers. 33-43. Cambridge: Harvard University Press, 1996.
Hattâb, Şemseddin Muhammed b. Muhammed er-Ruaynî. el-Mevâhibü’l-celîle. 6 cilt. Tarablus, Libya: Mektebetü’n-necat, 1969.
Hattâb, Şemseddin Muhammed b. Muhammed er-Ruaynî. Tahrîrü’l-kelâm fî mesâili’l-iltizam. ed. Abdüsselâm Muhammed el-Şerîf. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1984.
Heyd, Uriel. “Some Aspects of the Ottoman Fetva”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 32 (1969): 35-56.
Heyd, Uriel. Studies in Old Ottoman Criminal Law. Oxford: Clarendon Press, 1973.
Heytemî, Şehâbeddin Ahmed İbn Hacer. el-Fetâva’l-kübra’s-fıkhiyye. 4 cilt. Kahire: Abdülhamid Ahmed el-Hanefî, 1938.
Huşenî, Muhammed b. Hâris. Usulü’l-fütyâ fi’l-fıkh. ed. Muhammed Mecdûb vd. Beyrut: el-Müessesetü’l-Vataniyye li’l-Kitab, 1985.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Hâşiyetü Reddi’l-muhtar. 8 cilt. Tıpkıbasım, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin. el-Ukûdü’d-dürriyye fi tenkîhi’l-Fetâva’l-Hâmidiyye. 2 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Meymûniyye, 1893.
İbn Ebi’d-dem, İbrahim b. Abdullah. Kitabü edebi’l-kaza: ed-Dürerü’l-manzûmat fî’l-akziye ve’l-hükûmât. ed. Muhammed Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
İbn Ferhûn, Burhâneddin İbrahim b. Ali. Tebsıratü’l-hükkâm fî usûli’l-akdiye ve menâhici’l-ahkâm. 2 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Âmire eş-Şerefiyye, 1883.
İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1893.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Fetâvâ İbn Rüşd. ed. Muhtar b. Tâhir et-Telîlî. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1987.
İbn Ziyad. Kitabü Gâyeti Telhîsi’l-murâd min Fetâvâ İbn Ziyad. Bugyetü’l-müsterşidîn’inin kenarında. Kahire: Mustafa Bâbî el-Halebî, 1952.
İbnü’l-Bezzâz, Muhammed b. Şihab el-Kerderî. el-Fetâva’l-Bezzâziyye el-müsemmâtü bi’l-Câmi‘i’l-Vecîz. el-Fetâva’l-Hindiyye’nin kenarında. 4.-6. Ciltler. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1980.
İbnü’l-Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekir el-Cevziyye. İ‘lâmü’l-muvakki‘în. 4 cilt. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1955.
İbnü’l-Münâsif, Muhammed b. İsa. Tenbîhü’l-hükkâm alâ meâhizi’l-ahkâm. Tunus: Dârü’t-Türkî, 1988.
İbnü’s-Salâh, Takıyyüddin Ömer. Edebü’l-Müftî ve’l-Müsteftî. Fetâvâ ve Mesâilü İbni’s-Salâh içinde. ed. Abdülmu‘tî Kal‘acî, 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1986.
İsnevî, Cemâleddin Abdürrahîm b. el-Hasan. et-Temhîd fî tahrîci’l-fürû ale’l-usûl. ed. Muhammed Hasan Hayto. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
Jennings, R. C., “Kadi, Court, and Legal Procedure in 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica 48 (1978): 133-172.
Jennings, R.C., “Limitations of the Judicial Powers of the Kadi in 17th C. Ottoman Kayseri”. Studia Islamica 50 (1979): 151-184.
Johansen, Baber. Islamic Law on Land Tax and Rent. Londra: Croom Helm, 1988.
Johansen, Baber. “Legal Literature and the Problem of Change: The Case of the Land Rent”. Islam and Public Law. ed. Chibli Mallat. 29-47. Londra: Graham ve Trotman, 1993.
Juynboll, G. H. A. Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
Juynboll, G. H. A. “Some Notes on İslâm’s First Fuqaha Distilled From Early Hadith Literature”. Arabica 39 (1992): 287-314.
Kaffâl, Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî. Hilyetü’l-ulema fî ma‘rifeti mezâhibi’l-fukaha. ed. Yasin Daradeke. 8 cilt. Beyrut: Mektebetü’r-Risale, 1988.
Kerekî, el-Muhakkik-i Sânî Ali b. Hüseyin. Câmiu’l-makâsid fî şerhi’l-Kavâid. 13 cilt. Kum: Müessesetü Ali’l-Beyt, 1408/1987.
Kinânî, Abdullah b. Abdullah İbn Selmûn. el-Akdü’l-munazzam li’l-hükkâm fîmâ yecrî beyne eydîhim mine’l-ukûd ve’l-ahkâm. Kahire: el-Matbaatü’l-Âmireti’ş-Şerefiyye, 1301/1883.
Makdisi, George. The Rise of Colleges. Edinburg: Edinburg University Press, 1981.
Meclisî, Muhammed Bâkır. Melâzü’l-ahyâr fi fehmi tehzîbi’l-ahbâr. 16 cilt. Kum: Mektebetü âyetullah el-Maraşî, 1406/1985.
Messick, Brinkley. The Calligraphic State. Berkeley: University of California Press, 1993.
Mevsılî, Mecdüddin Abbullah b. Mevdûd. el-İhtiyar li-ta‘lîli’l-Muhtar. 5 cilt. Kahire: Mustafa Bâbî el-Halebî, 1951.
Mısrî, Ahmed İbn Nakîb. Umdetü’s-Sâlik ve Uddetü’n-Nâsik. çev. N.H.M. Keller, The Reliance of the Traveller. Tıpkıbasım, Evanston: Sunna Books, 1993.
Müderris, Muhammed Mahrûs Abdüllatif. Meşayihu Belh mine’l-Hanefîyye ve ma inferedu bihi mine’l-mesâili’l-fıkhiyye. 2 cilt. Bağdad: ed-Dârü’l-Arabiyye li’t-Tibâa, 1977.
Nevevî, Yahya b. Muhyiddin. el-Mecmû‘ Serhu’l-Mühezzeb. 12 cilt. Kahire: İdâretü’t-Tıbâa el-Münîriyye, 1925.
Nevevî, Muhyiddin Yahyâ. Fetâva’l-İmam en-Nevevî el-Müsemmâtü bi’l-Mesâili’l-Mensûre. ed. Muhammed el-Haccar. Medine: Dârü’s-Selâm, 1985.
Özkendî, Hasan b. Mansûr. el-Fetâvâ-yı Kâdîhan. el-Fetâva’l-Hindiyye’nin kenarında. 1-3 ciltler. Tıpkıbasım, Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1980.
Powers, David S. “Fatwas as Sources for Legal and Social History: A Dispute over Endowment Revenues from Fourteenth-Century Fez”. al-Qantara 11/2 (1990): 295-341.
Remlî, Zeynüddin Hayreddin b. Ahmed el-Eyyûbî. el-Fetâva’l-Hayriyye, el-Ukûdü’d-dürriyye’nin kenarında. 2 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Meymûniyye, 1893.
Peters, Rudolph. “Murder on the Nile: Homicide Trials in 19th Century Egyptian Shari‘a Courts” Die Welt des Islams 30 (1990): 98-116.
Powers, David S. “On Judicial Review in Islamic Law”. Law and Society Review 26/2 (1992): 315-341.
Schacht, Joseph Franz. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Clanderon Press, 1950.
Schacht, Joseph Franz. Introduction to Islamic Law. Oxford: Clarendon Press, 1964.
Semerkandî, Ebu’l-Leys. Kitabu Fetâva’n-Nevâzil. Haydarabad: Matbaatü Şemsi’l-İslâm, 1355/1936.
Sübkî, Takıyüddin Ali. Fetâva’s-Sübkî, 2 cilt. Tıpkıbasım, Beyrut: Dârü’l-Marife, 1337.
Şabrâmallisî, Ebu’n-Nûr Ali. Hâşiye alâ Nihâyeti’l-muhhtac şerhi’l-Minhâc. Nihâyetü’l-muhtac’ın kenarında. 8 cilt. Tıpkıbasım, Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1939.
Şâtıbî, Ebu İshak. el-Muvâfakat fî usûli’l-ahkâm. ed. Muhammed Abdülhamid. 4 cilt. Kahire: Matbaatü Muhammed Ali Subayh, 1970.
Şeyh en-Nizâm vd., el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 cilt. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1980.
Tyan, Emile. Histoire de l’organisation judiciaire en pays d’Islam. Leiden: E.J. Brill, 1960.
Tyan, Emile. “Judicial Organization”. Law in the Middle East, ed. Majid Khadduri ve Herbert J. Liebesny. 236-278. Washington, D.C.: Middle East Institute, 1955.
Venşerîsî, Ahmed b. Yahyâ. el-Mi‘yârü’l-mu‘rib ve’l-câmi‘i’l-mağrib an fetâvâ ehl-i İfrîkıyye ve’l-Endelüs ve’l-Mağrib. 13 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1401/1981.
Zehebî, Muhammed b. Osman. Tarihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. ed. Ömer Tedmürî. 22 cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabi, 1987-8.
Zencânî, Şihâbeddin Mahmud b. Ahmed. Tahrîcü’l-fürû ale’l-usûl. ed. Muhammed Edib Salih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhü Kenzi’d-dekâik. 6 cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313/1895.