ERZURUMLU MÜFESSİR LÜTFULLAH EFENDİ’DE NAZARÎ SUFÎ TEFSİR ÖRNEĞİ

18. asır âlimlerinden olan Erzurumlu Lütfullah Efendi, birçok dalda eserler telif etmiştir. Özellikle tefsiri ve “Meâricu’l-Envâr” adlı eseriyle dikkat çekmektedir. Müfessirimiz, “Risâletu’r-Retk ve’l-Fetk” isimli eserinde Enbiyâ, 30. ayetini, Felsefî Tasavvuf geleneği açısından ele almış ve kendisine özgü yorumlar yapmıştır. Buna göre, “retk” kavramı (cism-i küll, akl-ı evvel), mevcûdâtın birliğini; “fetk” ise, bir bütün olan mevcûdâtın parçalara ayrılmasını ifade etmektedir

Anahtar Kelimeler:

Evrenin yaratılışı, retk, fetk, felek-i azam, arş, hebâ, akl-ı evvel, cism-i küll, kalem-i a’la, sudur nazariyesi, insan-ı kâmil

-

Theoretical and Mystic Exegesis Sample in the Commentator Lütfullah Efendi from Erzurum18th century scholar Lütfullah Efendi from Erzurum has copyright works in many branches. In particular, draws attention with the interpretation and his work the “Meâricu’l-Anwar”.The interpreter, in his work named as “Risâletu’r-Retk ve’l-Fetk” was discussed the verse Anbiya, 30 in terms of the philosophical tradition of Sufism and has its own comments. Accordingly, the “Retk” concept (the object of universal, the first reason) refers to the unity of the creation and the “fetk” concept refers to dismantling of assets as a whole

Keywords:

Creation of the universe, Retk, fetk, the largest felek, Res, heba, the first reason, the object of universal, the supreme pen, theory of sudur, excellent human,

PDF

___

Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs Amme’ş-Tehere Mine’l-Ehâdîsî ‘ala Elsineti’n-Nâs, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. bsk. Beyrut, 1932.
Adıvar Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Maarif Matbaası, İst. 1943.
Afîfî Ebu’l-A’lâ, Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, çev. Ekrem Demirli, İz Yay. İst. 2000.
Afîfî Ebu’l-A’lâ, Muhyiddin İbn-i Arabî’de Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmed Dağ, Kır- kanbar yay. 2. bsk. Samsun, 1998.
Ahmed Negirî, Mevsûatu Mustelehâtı Câmii’l-Ulûm, thk. Heyet, Mektebetü Lübnân, 1. bsk. Beyrut, 1997.
Alûsî, Neşvetü’ş-Şümûl fi’s-Seferi İlâ İstanbul, Matbaatu Vilâyet-i Bağdad, Bağdat, 1293 h.
Asım Efendi, Kâmûs Tercemesi, İst. 1304.
el-Askerî Ebû Hilâl, el-Furûk fi’l-Luğe, thk. Cemal Abdulgani, Müessesetü’r-Risâle, 2. bsk. Beyrut, 2006.
Ateş Süleyman, Hazerât-ı Hams mad. DİA. İst. 1998.
____________, İş’ârî Tefsir Okulu, Yeni Ufaklar Neşriyat, 2. bsk. İst. 1998.
____________, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst. 1985.
Bağdâdî İsmail, Hediyyetü’l-Arifîne Esmâu’l-Müellifîne ve Âsâru’l-Müellifîne, Vekâletü’l- Maârif, İst. 1951.
____________, Îdâhu’l-Meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-Zunûn ‘an Âsâmi’l-Kütüb ve’l- Fünûn, MEB. Basımevi, 2. bsk. İst., 1972.
Baltacı Cahit, XV ve XVI Yüzyılda Osmanlı Medreseleri, İst. 1972.
Bayraktar Mehmet, İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi, Kitâbiyat, 2. bsk. Ankara, 2001.
____________, Tasavvuf ve Modern Bilim, Seha Neşriyat, İst. 1989.
Bilmen Ö. Nasuhî, Büyük Tefsir Tarihi, Bilmen Yay., İst. 1974.
Birışık Abdulhamit, Tefsir Mad. DİA. İst. 2011.
Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yay., İst. tsz.
Bursevî, İ.Hakkı, Tefsîru Rûhu’l-Beyân, Dersaâdet, 1330 h.
Cebecioğlu Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yay. 5. bsk. İst. 2009.
Cerrahoğlu İsmail, Tefsir Tarihi, DİB. Yay. Ankara, 1988.
el-Cîlî Abdülkerim, İnsân-ı Kâmil, Abdulaziz Mecdi Tolon, İz Yay. 2. bsk. İst. 2002.
Claude Attas, İbn Arabî Kibrît-i Ahmer’in Peşinde, çev. Atıla Ataman, Gelenek Yay. 3. bsk. İst. 2004.
Cürcânî, et-Ta’rifat, İst. 1837.
Çelik Ahmet, Tarihi Süreçte Batînî ve İş’ârî Yorum, Aktif Yay. Erzurum, 2008.
____________, Tasavvufî Tefsir Alûsî Örneği, Ekev Yay. Erzurum, 2002.
Çöğenli Sadi-Bakırcı Selami, Erzurum Müftüsü Sakıp Efendi, AÜEF. Yay. Erzurum, 2009.
Dağcı Şamil, Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspir’li Alimler, AÜİF Dergisi, Sayı 29 Erzurum, 2008.
Demirci Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İFAV. Yay. İst. 2011.
Demirli Ekrem, Sadreddin Konevî Mad. DİA. İst. 2008.
____________, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık, İz Yay. İst. 2005.
Efil Şahin, İslâm ve Batı Düşüncesinde Yaradılış Modelleri, Pınar Yay. İst. 2002.
Elmalılı M.H.Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Kitabevi, İst. tsz.
Endelûsî Ebû Hayyan, el-Bahru’l-Muhîd, thk. Heyet, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut, 2001.
Ertuğrul İsmail Fenni, Vahdet-i Vucûd ve İbn Arabî, nşr. Mustafa Kara, İnsan Yay. İst. 1997.
Erzurum’lu İbrahim Hakkı, İnsân-ı Kâmil. haz. Mehmet Suat Demir, Erihder Yay. Erzurum, 2010.
Fâyis Nâyif Münir, el-İ’câzu’l-İlmi fi’l-Kur’an ve’s-Sünne, Mektebetü İbn Kesîr, 1. bsk. Beyrut, 2006.
Goldziher, Mezâhibu’t-Tefsîri’l-İslâmî li’l-Âlemi’l-Müsteşrik, Almanca’dan Arapça’ya çev. Abdülhalim en-Neccâr, Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1955.
Görgün Tahsin, 18. Asır Osmanlı Düşüncesi ve Erzurum’lu İbrahim Hakkı’yı Okumak (Bütün Yönleriyle Erzurum’lu İ. Hakkı Sempozyumu) A.Üniv. Yay. Erzurum, 2012.
Güllüce Hüseyin, Kur’an Tefsiri Açısından Mesnevi, Ötüken Yay. İst. 1999.
el-Hakîm Suad, İbnü’l-Arabî Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, Kabalcı Yay. İst. 2005.
Hatipoğlu Haydar, Sünenü İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, Kahraman Yay. İst. 1982.
Heyet, Aydınlanma Düşüncesi Dizisi, Editör, Veysel Atayman, Kayhan Matbaası, İst.
Heyet, Kur’an Yolu Meâl ve Tefsir, DİB. Yay. Ankara, 2007.
Heytemî Şihâbuddin b. Hacer, el-Fetâva’l-Hedîsiyye, M. el-Bâbî el-Helebî, 2. bsk. Ka- hire, 1970.
İbn Aşûr Muhammed Tahir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetu’t-Tarih, 1. bsk. Beyrut, tsz.
İbn Ebî’d-Dünya, Hadislerde Yağmur, Gökgürültüsü, Şimşek ve Rüzgâr, çev. Hüseyin Kaya, Ocak Yayıncılık, 1. bsk, İst. 2007. İbn Hanbel, Müsned.
İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’anı’l-‘Azîm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1969.
İbn Mâce, Sünenü İbn Mâce.
İbnü’l-Arabî el-Mâlikî, Aridetu’l-Ehvezî bi-Şerhi Sahîhi’t-Tirmîzî, Daru’l-Kütübi’l-İl- miyye, Beyrut, tsz.
İbnü’l-Arabî Muhyiddin, Fusûsu’l-Hikem, thk. Ebu’l-Alâ Afîfî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, tsz.
____________, Futûhâtu’l-Mekkiyye, Dâru Sâdır, Beyrut, tsz.
İzutsu Toshihiko, İbn Arabî’nin Fusûsundaki Anahtar Kavramlar, çev. Ahmet Yüksel Özemre, Kaknus Yay. 4. bsk. İst. 2005.
Kam Ferid-Aynî Mehmet Ali, İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi, İnsan Yay. İst. 1992.
Karaçam İsmail, En Büyük Mucize Kur’an-ı Kerim’in İlmî ve Edebî Sırları, Yeni Şafak Kültür Armağanı, İst. 2005.
Karadaş Ca’fer, İbnü’l-Arabî’nin İtikâdî Görüşleri, Beyan Yay. İst. 1997.
Kâtip Çelebî, Keşfu’z-Zunûn an Âsâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, nşr. Kilisli Rifat-Şerafettin Yaltkaya, İst. 1941.
Kaya Mahmut, İbnü’l-Arabî Mad. DİA. İst. 1999.
Kehhâle Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifîne, Mektebetü’t-Terakkı, Dimeşk, 1959.
Keklik Nihat, Muhyiddin İbn Arabî Hayatı ve Çevresi, Sufî Yay. İst. 2008.
____________, Sadreddin Konevî Felsefesinde Allah-Kâinat ve İnsan, İÜEF. Yay. İst. 1967.
Kılıç M. Erol, Fusûsu’l-Hikem Mad. DİA. İst. 1996.
____________, İbnü’l-Arabî Mad. DİA. İst. 1999.
Kılıç Sadık, Benliği İnşası, İnsan Yay. İst. 2000.
Konevî Sadreddin, Fusûsu’l-Hikem’in Sırları, çev. Ekrem Demirli, İz Yay. 2. bsk. İst. 2003.
____________, Miftâhu Gaybi’l-Cem ve’l-Vucûd (: Tasavvuf Metafiziği), çev. Ekrem Demirli, İz Yay. İst. 2002.
____________, Mir’âtü’l-Arifîne, çev. Heyet, Gelenek Yay. İst. 2010.
____________, Vahdet-i Vucûd ve Esasları, çev. E. Demirli, İz Yay. İst. 2004.
Kurtûbî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut,
Lütfüllah Erzurumî, Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr, Topkapı Müzesi, Emanet Hazinesi Kitaplığı, nu, 917.
____________, Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr, Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi Böl. Nu: 20.
____________, Risâletü’r-Ratk ve Feyzu’l-Fetk ve’n-Netk, nşr. Sadi Çöğenli, Süleyma- niye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Böl. 2730. Nolu Risâleler Mecmuası içerisinde 89-110 sayfaları arasında bulunmaktadır.
____________, Şerhu Lâmiyyeti’l-Acem, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Böl. nu: 2812/13.
Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn (Tefsîru Mâverdî), thk. Seyyid b. Abdulmaksûd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut, 1992.
Mehmet Süreyya, Sicill-î Osmânî, Matbaayı Âmire, İst. 1308 h.
Mekkî Efendi, İbn Arabî Müdafası, çev. Ahmet Meylî, nşr. Halil Baltacı, Gelenek Yay., 1. bsk. İst. 2004.
Mesih İbrahim Hakkıoğlu, Erzurum’lu İbrahim Hakkı, İst. 1973.
Muhammed Nusret Efendi, Tarihçe-i Erzurum, Ali Şükrü Matbaası, İst. 1338.
Nasr Seyyid Hüseyin, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İnsan Yay. İst. 1985.
Ören Halis, Göğsügür Lütfüllah Erzurumî ve Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr Adlı Tefsiri, M.Ü. SBE. İst. 1995. (Basılmamış Doktora Tezi).
Ragıb el-İsfehânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, Kahraman Yay. İst. 1986.
Râzî, Mefâtihu’l-Gayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Mışrıyye, 1. bsk. Kahire, tsz.
Sarp Erk Ulaş, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yay. Ankara, 2002.
Sunar Cavit, Varlık Hakkında Ana Düşünceler, AÜİF. Yay. Ankara, 1977.
Şahatî Abdullah, Tefsîru’l-Kur’anı’l-Kerîm, Dâru Ğârîb, Kahire, tsz.
Şenkîtî M.Emin, Edvâu’l-Beyân fî Îdâhi’l Kur’an bi’l-Kur’an, ‘Alemu’l-Kütüb, Beyrut, tsz.
Şimşek Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, 2011.
____________, Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri, Beyan Yay. İst. 2012.
Taberî İbn Cerîr, Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’an, M. el-Bâbî el-Helebî, 2. bsk. Ka- hire, 1954.
Tantavî, el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’anı’l-Kerîm, M. el-Bâbî el-Elebî, 2. bsk. Mısır, 1350 h.
Taşköprüzade, eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, thk. A. Suphi Furat, İst. 1985.
Tehânevî, Keşşâfu Istılahatı’l-Funûn, Kalkuta, tsz.
Tirmizî, Sünenu Tirmizî.
Turhan Mümtüz, Kültür Değişmeleri, MEB. Basımevi, İst. 1972.
Uludağ Süleyman, A’ma Mad. DİA. İst. 1989.
____________, Arş Mad. DİA. İst. 1991.
Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988.
Ülken Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, İÜEF. Yay. İst. 1946.
Yıldırım Celal, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yay. İst. tsz.
Yıldırım Zeki, Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir’inde Fıkıh Usulu Uygulaması, SBE Erzurum 1997 (Basılmamış Doktora Tezi).
ez-Zirikli Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ Mine’l-Arab ve’l-Müstağribîne ve’l-Müsteşrikîne, Beyrut, 1990.
Zebîdî, Sahih-î Buhârî Muhtasari Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, çev. Kâmil Miras, DİB Yay. Ankara, 1971.
Zehebî M.Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Dâru’l-Kütübi’l-Hâdise, 2. bsk. Beyrut, 1976.