Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin Hilâfete İlişkin Görüşleri

Hilâfet/imâmet meselesi, Hz. Peygamberin vefatının akabinde Müslümanlar arasında ortaya çıkan en önemli meselelerden biridir. Bu konu, özellikle Şîa’yla birlikte siyasi alandan itikâdî alana taşınmıştır. Sünnî âlimler de muhtemelen Şiî âlimlerin etkisiyle onu kelâmî konular arasına dâhil etmişler ve kitaplarında ona yer vermişlerdir.Semerkant bölgesi Hanefî-Mâtürîdî âlimlerinden Ebû Şekûr es-Sâlimî de (ö. 460/1068’den sonra) bu âlimlerden biridir. Ebû Şekûr’un hayatı hakkında Hanefî biyografi kitaplarında pek bilgi yoktur. Günümüze ulaşan et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd adlı eserinde verdiği bazı bilgilerden hareketle Ebû Şekûr’un yaklaşık olarak V. (XI.) asrın ilk yarısında doğduğu tahmin edilmektedir. O, bu eserinde genel olarak, akıl, Allah’ın varlığı, birliği, isim ve sıfatları, rüyetullâh, vahiy, i‘cazu’l-Kur’ân, kelâm-ı lafzî-kelâm-ı mânevi, nübüvvet, mucize, kerâmet, ma‘rifet, iman, imanın şartları, hilâfet ve imâmet, Ehl-i Sünnet, Ehl-i Bid‘at ve fırkaları gibi konuları ele alır. Biz makalemizde, başlığından da anlaşılacağı üzere Ebû’l-Mu‘în en-Nesefî’nin çağdaşı olan Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin hilâfete ilişkin görüşlerini, et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd adlı eseri çerçevesinde ortaya koymaya çalışacağız. Amacımız, V. (XI.) asırda Mâverâünnehir bölgesinde hilâfet ile ilgili gündemde olan ve tartışılan konulara bir nebze de olsa ışık tutmaktır. Bu bağlamda yazarın sahâbenin faziletleri ve efdaliyet sırasına ilişkin görüşlerine de işaret edilecektir. Ayrıca Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin imâmet ve sahâbenin efdaliyet sırası konularından bahsederken Şîa’nın anlayışını ve görüşlerini ele alışı ve onlara yönelik eleştirileri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Hilâfet, İmâmet, Şîa, Hanefî, Mâtürîdî, Ebû Şekûr es-Sâlimî

Abū Shakūr al-Sālimī’s Views on Caliphate

The Caliphate/Imāmate was one of the most important issues among the Muslims following the death of the Prophet. This issue, especially with Shia, has been moved from the political area to the theological area. As a matter of fact, the Sunni theologians probably with the influence of Shiite scholars, included the Imāma/Khilāfa issue in their kalami issued and gave place to it in their works.One of them is the theologian Abū Shakūr al-Sālimī (d. after 460/1068) from Samarkand region. In the Ḥanafī biographical books, there is not much information about the life of Abū Shakūr. On the basis of some of the information given in his own work al-Tamhīd fī bayān at-tawḥīd, it is estimated that Abū Shākūr was born at first half of 5th century of the Hegirah (11th century). In this work, Abū Shakūr mainly dealt with the following issues: the mind/reason, the existence of Allah, the oneness of Allah, the names and attributes of Allah, miracles, revelation, the Miraculousness of Qur’an, literal kalam-spiritual kalam, the conditions of faith, caliphate and imamate, Ahl as-Sunnah, Ahl al-Bidʻah. As the title implies, in this paper, we will try to put forward the views of Abū Shakūr al-Sālimī on Khilāfa/Imāmate issue based on his work al-Tamhīd fī bayān at-tawḥīd. In this context, the views of the author about the meritorious virtues of the Companions of the Prophet will be pointed out. In addition, the criticism of Abū Shākūr al-Sālimī regarding the Shīa’s understanding of imamate will be examined. These issues, which the author deals with, are probably among the topics discussed in the region during his period.

Keywords:

Caliphate, Imāmate, Shīa, Ḥanafī, Māturīdī, Abū Shakūr al-Sālimī,

PDF

___

Aydınlı, Osman. “V/XI. Yüzyılda Mâveraünnehir’de Siyasi ve Kültürel Du-rum”. Uluslararası Serahsî Sempozyumu. 47-73. Ankara: DİB Yayınları 2013.
Bakkal, Ali. “Ebû Bekir’in Halîfe Seçilmesinde ‘İmamlar Kureyş’tendir’ Ha-disinin Rolü Üzerine”. İstem 36 (2005). 87-103.
Bilhan, Saffet. “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fa-kültesi Dergisi 15/2 (1982/2). 117-124.
Bruckmayr, Philipp. “Mâturîdî Kelamının Yayılması ve Kalıcılaşması ve Temel Dinamikleri (Timurlular Döneminden 19. Asra Kadar)”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik Tarihi Arka Plan, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Mâturîdîlik Mezhebi. Haz. Sönmez Kutlu. 3. Baskı. 403-440. Ankara: Ot-to, 2011.
Demir, Abdullah. Ebû İshâk es-Saffâr’ın Kelâmî Yöntemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Ha-nefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa'ban-ı Velî Sempozyumu: Ha-nefîlik – Mâturîdîlik (05-07 Mayıs 2017). Ed. Cengiz Cuhadar - Mustafa Aykaç - Yusuf Koçak. 1: 643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
Demir, Abdullah. “Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdî Kelâmına Katkıları”. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri. Ed. Ferhat Gökçe. 371-386. Bişkek: 2018.
Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak Bir Ekolün Politik ve Teolo-jik Yapılanması. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
Gömbeyaz, Kadir. İslâm Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri, Doktora Te-zi, Uludağ Üniversitesi, 2015.
Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fır-kaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005): 147-160.
Heysemî, Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecma‘u’-z-Zevâid fî menba‘ı’l-fevâid. Beyrut: y.y., t.y.
Hunkan, Ömer Soner. “Hilafetin Tanınmasında ‘Hakan’ın Statüsü: Değişim ve Etkiler”. Trakya Üniversitesi Sos. Bilimler Dergisi 10/2 (Aralık 2008): 26-33.
Hunkan, Ömer Soner. “Ortaçağ Semerkand’ında İlk Modern Türk Üniversi-tesi: Tamgaç Han İbrahim Medresesi”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fa-kültesi Dergisi 4/8 (2014): 17- 44.
Hunkan, Ömer Soner. “Türk Hakanlığı (Karahanlılar)’nın Dini Siyasetinde Mâturîdî Âlimlerin Rolü”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/2 (Aralık 2016): 377-393.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Ḥasan Alî b. Ebi’l-Kerem Muḥammed b. Muḥammed b. Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. Nşr. Muḥammed Yusuf ed-Dokak. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
Kalaycı, Mehmet. “Eş‘arî’nin İkmali Mâturîdî’nin İhmali: İki İmamın Gele-nekleri İçerisindeki Konumlarına Dair Bağlamsal Bir Analiz“. Uluğ Bir Çınar İmam Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı (28-30 Nisan 2014 Eskişehir). Haz. Ahmet Kartal. 133-144. İstanbul: y.y., 2014.
Karadaş, Cağfer. “Semerkand Hanefi Kelam Okulu Mâtürîdîlik –Oluşum Zeminin ve Gelişim Süreci-”. Usul İslâm Araştırmaları 6 (2006): 57-100.
Kılavuz, Ulvi Murat. “Yeni Bir Neşri Vesilesiyle Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin et-Temhîd’ine Dair Notlar”. İslami Araştırmalar Dergisi 38 (2017): 245-255.
Kuegelgen, Anke von – Muminov, Ashirbek. “Mâturîdî Döneminde Semer-kand İlahiyatçıları (4./10.Asır)”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. Haz. Sönmez Kutlu. 259-270. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
Kutlu, Sönmez. “İmam Mâtürîdî’ye Göre Diyanet-Siyaset Ayrımı ve Çağdaş Tartışmalarla Mukayesesi”. İslâmiyât (Ümmet Üzerine Özel Sayı): 55-70.
Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Madelung, Wilferd F. “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”. Trc. Muzaffer Tan. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. Haz. Sönmez Kutlu. 305-368. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
Muminov, Ashirbek. “Ebu Mansur el-Matüridi’nin Semerkand’daki Muasır-ları”. Trc. Rysbek Alimov. Uluğ Bir Çınar İmam Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı (28-30 Nisan 2014 Eskişehir). Haz. Ahmet Kartal. 33-38. İstanbul: y.y., 2014.
Nesefî, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Şerḥu’l-‘umde fî ‘aḳîdeti Ehli’s-Sünne vel-Cemâ‘a el-müsemmâ bi’l-i‘timâd fi’l-i’tiḳâd. Thk. ‘Abdullah Muḥammed Abdullah İsmâil. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs-el-Cezîre li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2011.
Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muḥammed. Baḥru’l-kelâm. Dirâse ve ta’lîk Veliyyüddin Muḥammed Ṣâlih el-Farfûr. Dımeşk: Mektebetü Dârul-Farfûr, 1421/2000.
Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muḥammed. Tebṣıratu’l-edille. Thk. Muḥammed Enver Ḥamid Îsâ. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas-el-Cezîre li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 2011.
Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muḥammed. et-Temhîd fî uṣûli’d-dîn. Thk. Muḥammed Abdurrahman eş-Şâğûl eş-Şâfi‘î el-Eş‘arî. Kâhire: Mektebe-tü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2006.
Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Özen, Şükrü. “Matüridi ve Siyaset: Hilafetin Kureyşiliği Meselesi”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı (22-24 Mayıs 2009). 524- 548. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muḥammed b. Muḥammed. Uṣûlü’d-dîn. Thk. Hans Pe-ter Linss. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1424/2003.
Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muḥammed b. Muḥammed. Ehl-i Sünnet Akâidi (Usûlüddin). Trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1998.
Primov, Soatmurat. “Abû Shakûr As-Solımıy Al-Keshiyning ‘At-Tamhîd Fî Bayon At-Tavhîd’ Asari Moturidiya Ta’limatıga Oid Muhim Manba”. Uluslarası Maturidilik Sempozyumu (Dünü, Bugünü ve Geleceği). Ed. Sönmez Kutlu. 360-374. Ankara: y.y., 2018.
Râzî, Cemâluddîn Murtaḍâ Muḥammed b. Ḥüseyin b. Ḥasan. Tebṣıratu’l-avâm fî Maʻrifeti maḳâlâtil’l-enâm. Tsh. Ca’fer Vaizî. Tahran: Neşr-i Sohen, 1396.
Ṣaffâr, Ebû İsḥâḳ İbrahim b. İsmâil el-Buḫârî. Telḫîsü’l-edille li-ḳavâ‘idi’t-tevḥîd. Thk. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: Ma‘hedü’l-Almânî li’l-ebhâsi’ş-şarkiyye, 1432/2011.
Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd. Thk. Ömür Türkmen. Anka-ra-Beyrut: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi-Dâru İbn Hazm, 2017.
Semerḳandî, Ebû Seleme Muḥammed, Cümelün min uṣûli’d-dîn ve yelîhi şerḥuhu. Thk. İlham Kâsimî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015.
Tan, Muzaffer. “Hanefî-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnifi Meselesi”. AÜİFD 49/2 (2008): 121-152.
Tan, Muzaffer. “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk İsmâ’ilî Faaliyetler”. Dini Araştırmalar 10/30 (Eylül-Aralık 2007): 55-73.
Tan, Muzaffer. Haşşâşîliğin Tarihsel Arkaplanı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017.
Taşağıl, Ahmet. “Keş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 314-315. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Tirmîzî, Ebû İsâ Muḥammed b. İsâ. Sünenü’t-Tirmîzî. Beyrut: y.y, 1414/1991.
Türkmen, Ömür. Muhammed b. Abdüsseyid b. Şuayb el-Kişşî’nin 'Kitâbü’t-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd’ Adlı Eserinin Tahkik Tahric ve Tahlili. Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, 2002.
Ünalan, Abdullah. Ehl-i Sünnet ve Şîa’nın İmâmette Dayandığı Hadisler. Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, 1998.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Giriş”. et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd. Thk. Ömür Türk-men. Ankara-Beyrut: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi-Dâru İbn Hazm, 2017.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdîyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 28: 165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.