Hatm-i Hâcegân ve Hâlidîlik'teki Uygulanan Örnekleri

Nakşibendiyye’de toplu zikir olarak icra edilen hatm-i hâcegânın, Bahâeddin Nakşibend öncesihâcegân döneminden itibaren uygulandığı tahmin edilmektedir. Fatiha, İnşirah ve İhlas surelerininokunduğu bu zikir, sonraki dönemlerde “hatm-i kebîr (büyük hatme)” diye Abdulhalık-ı Gucdüvânî’yedayandırılmaktadır. Bahâeddin Nakşibend, İmâm-ı Rabbânî gibi diğer şeyhlere nispet edilen hatmetürleri ise daha kısa olup “hatm-i sağîr (küçük hatme)” olarak isimlendirilmektedir. Nakşibendîliğinerken döneminde, bir ihtiyacın giderilmesi veya bir belanın defedilmesinin sonuçlandırılması (hatm)için icra edilen hatme, XVIII. yüzyıldan sonra özellikle Hâlidîlik döneminde, muayyen vakitlerde tertipedilen bir vird haline bürünmüştür. Bilindiği kadarıyla, Hâlidîlikten itibaren tarikata müntesipolmayanlar hatmeye alınmamaktadır. Bununla beraber bazı Hâlidîlerin hatmeyi topluma açık birbiçimde icra ettikleri de olmuştur. Hâlidîliğin değişik kollarında icra edilen hatmenin “erkân” diyeisimlendirilen ana esaslarında bir farklılık görülmezken; bu esasların uygulanma detayları olan“âdâb”larda değişiklikler olabilmektedir. Nitekim tarikatta âdâb, şeyhlerin belirlediği ilkelerdenibarettir.

Khatm-i Khwajagan and Sample Applications in Khalidiyya

Khatm-i khwajagan, which is performed as a collective dhikr in the Naqshibandiyya, is estimated to have been applied since the khwajagan period that before Bahaeddin Naqshiband. This dhikr, during which the suras of Fatiha, Insheerah and Ikhlas are recited, is referred to Abdulkhaleeq Goujdovani as “khatm-i kabeer (grand khatm)”. Khatm types that are referred to other sheikhs such as Bahâeddin Naqshband and Imam Rabbani are shorter and are called as khatm-i sageer (small khatm). In the early period of Naqshibandiyya, khatm, which was performed for more of a completion (khatm) of a specific task or getting rid of a trouble, became a ritual arranged at certain times after the 18th century, especially during the Khalidiyya period. As far as it is known, those not enrolled to the tareqah (dervish order) are not allowed to participate khatm as from the Khalidiyya. However, some of the Khalidis are known to have performed khatm openly to the society. No change was observed among the main principles of the khatm performed in different branches of the Khalidiyya, of which are named as "erkân" (pillars); whereas there might be modifications in the good manners (adab) that are application details of those principles. As a matter of fact, the good manners (adab) are the principles determined by the sheikhs in tareqah.

PDF

___

ALTUNTAŞ, İsmail Hakkı. Gavsü’l-Azam İhramcızade Hacı İsmail Hakkı Toprak: Nakşî Halidî Hakî Tarikatında Seyr u Sülûk. İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2010.
BAZ, İbrahim. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Norşin Dergâhı ve Şeyh Abdurrahman-ı Tâğî”. Tasavvuf 15/34 (2014): 73-108.
CÜRYÂNÎ, Ahmed-i Yekdest. Hatm-i hâcegân-i Şâh-ı Nakşibend. Yazma Bağışlar, 07994-007: 99b- 103b, Süleymaniye Kütüphanesi.
ÇOKREŞÎ, İbrahim. İşârât (el-Kelimâtu’l-kudsiyye li’s-sâdât-i’n-Nakşibendiyye içerisinde). haz. Ahmed Hilmi Kûğî. y.y., 1979.
DAĞISTÂNÎ, Ömer Ziyâeddîn. Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvalar. trc. İrfan Gündüz ve Yakup Çiçek. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
DEMİREL, Arif Hakan. Ömer Ziyâuddîn Dağıstânî’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
el-FUHÛLÎ, Abdülhamid. Âdâbu’z-zâkirîn ve necâtü’s-sâlikîn. İstanbul: y.y., 1268/1851-52.
el-HÂDİMÎ, Ebû Sa'îd Muhammed b. Mustafâ. Risâletü'n-Nakşibendîye. 3732/3: 48b-49a. Milli Kütüphane.
ERBİLÎ, Muhammed Emin. Tehzîbu’l-mevâhibi’s-sermediyye fî ecillâi’s-sâdâti’n-Nakşibendiyye. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
ERBİLÎ, Muhammed Emin. Tenvîru’l-kulûb fî muâmeleti Allâmi’l-guyûb. thk. Necmeddin Emin Kürdî. Halep: Dârü'l-Kalemi'l-Arabi, 1991.
HÂNÎ, Muhammed b. Abdullah. Behcetü’s-seniyye. İstanbul: İhlas Vakfı Yayınları, 2002.
Hatme-i üsbu’. Hz Nasuhi Dergahı, 00136: 1b-29a. Süleymaniye Kütüphanesi.
Hatm-i hâcegân. OE_Yz_0702_01:2b-3a. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar.
HÜSNÎ/HASANÎ, Hüseyin. Dua Mecmuası(1342h). Bel_Osm_K.04370: 2-32. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar.
el-KÂŞGARÎ, Abdullâh. Hatm-i Hâcegân. 6939/3: 5a-5b. Milli Kütüphane.
en-NAKŞİBENDÎ, Muhammed Murâd. Hatm-i hâcegân. 6047/3: 12b-13b. Milli Kütüphane.
NEHRÎ, Ubeydullah. Tuhfetu'l-ahbâb. haz. Seyyid İslam Duagû. Urumiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1386hş.
ÖNGÖREN, Reşat. “Hatm-i Hâcegân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
ÖNGÖREN, Reşat. “İsmail Hakkı Toprak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 264- 265. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
SÂHİBZÂDE, Muhammed Esad. Buğyetü'l-vâcid fi Mektûbâtı Hazreti Mevlânâ Hâlid. Dımaşk: Terakkî Matbaası, 1334/1916.
SÂHİBZÂDE, Muhammed Esad. el-Cevâhiru’l-meknûnetu’l-enîka fî âdâbi’z-zikri ve’t-tarîka. Kahire: Matbaatü’l-İlmiye, 1312h.
SÂHİBZÂDE, Muhammed Esad. el-Füyûzâtü’l-Hâlidiyye ve’l-menâkıbu’s-Sâhibiyye (Nûru’l-hidâye hamişinde).
SÂHİBZÂDE, Muhammed Esad. Nûru’l-hidâye ve’l-irfân fî sırri’r-râbıtati ve’t-teveccühi ve hatmi’lhâcegân. Kahire: el-Matbaatü’l-ilmiyye, 1311.
Tarîka-i handen-i hatm-i hazreti Gavsu’l-azâm. 507403: 129a. Kitaphâne Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
Tarîka-i hatm-i hâcegân (manzûm). 507403: 128a. Kitaphâne Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûra-yı İslâmî.
Tarîka-i hatm-i hâcehâ. 124023: 171a. Kitaphane Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûra-yı İslâmî.
TOSUN, Necdet. Bahâeddin Nakşbend: Hayatı Görüşleri Tarikatı. 4. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
UŞŞAKÎ, Abdullah Salâhî. İzhâr-ı esrâr-ı nihân ez envâr-ı hatm-i hâcegân. MC_Osm_O.00863/01: 1- 16. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar.