Osmanlı Toplumunda Halk Hekimliği Bağlamında Sufilik

Osmanlı sağlık sistemi, III. Selim döneminden itibaren yapılmaya başlanan köklü ıslahatlara kadar Selçuklu döneminin değerler silsilesine dayanmıştır. Dârüşşifâ, bimarhâne, timarhâne isimleriyle anılan dönemin sağlık kuruluşları, devlete ait resmî kurumlar olmayıp bürokrasi ve halktan şahısların hayratı olarak kurulmuştur. Klasik dönemde kurulan Hekimbaşılık müessesesi ise daha çok saray ve orduya yönelik sağlık hizmetlerini sevk ve idare etmek amacıyla ihdas edilmiştir. Avrupa’da ve Osmanlı ülkesinde halkın sağlıkla ilgili ihtiyaçlarının devlet tarafından karşılanmadığı bu uzun dönemde, kitlelerin sağlık ve tedaviyle ilgili sorunları büyük kentlerde hekimler, cerrahlar ve vakıf hastaneleri aracılığıyla çözülmeye çalışılmıştır. Taşraya doğru gidildikçe ve büyük halk kitleleri söz konusu olduğunda bu görevi daha çok şeyh, hoca, ocaklı, okuyucu-üfürükçü gibi geleneksel tıp, halk hekimliği ile izah edebileceğimiz unsurlar üstlenmiştir. Türklerde halk hekimliğinin menşei ise dini ve dünyevi bakımlardan olağanüstü yetilere sahip olduklarına inanılan Şaman, Kam’lara dayanmaktaydı. Halk inançlarında Şamanların, din adamı olduklarına, kötü ruhları vücuttan kovduklarına ve hekim olarak sağaltıcı kabiliyetlere sahip bulunduklarına dair güçlü bir düşünce ve kanaat hâkimdi. İslamiyet’in kabulüyle birlikte kitlelerde bulunan bu inançlar, tamamıyla unutulmamış, İslâmî halk inançları içerisine taşınarak yaşamaya devam etmiştir. Bu bağlamda Şamanlar hekimlik görevlerini daha çok ocaklı olarak devam ettirseler de dini görevlerini ve birtakım şifacılık vazifelerini İslâmî veli kültüne devretmişlerdir. Böylece sûfîler Selçuklu ve ardından Osmanlı dönemi halk inançları içerisinde, geleneksel, halk hekimliğinin önemli bir parçasına dönüşmüştür. Sûfîler, Osmanlı toplumunda kurdukları tekke ve zaviyelerle sosyal ve içtimai hayat ile bütünleşmiş, göçerlerin iskânından, ulaşıma, misafirlerin konaklamasına, münzevi yerlerin güvenliğinden nihayet psikolojik ve bedensel birçok hastalığın tedavisine kadar devlet ve toplum için çok mühim işleri yerine getirmişlerdir. Onların Allah dostu, keramet sahibi, veli şahsiyetler oldukları yönünde halk arasında bulunan güçlü inanç, şifacılıklarının kayıtsız şartsız kabullenilmesinde de başat rol oynamıştır. Nitekim halkın başta akıl hastalıkları olmak üzere mide ağrısı, baş ağrısı, vücudun muhtelif yerlerinde görülen ağrılar, çocukların sağlık sorunları, kısırlık, aile içi huzursuzluğa yol açan davranış bozuklukları, salgın hastalıklar hatta hayvanlarda görülen bazı hastalıklara kadar hemen her türlü sağlık sorununda sûfîlere müracaat ettikleri görülmektedir. Öyleki sûfîlerin bu şifacı yetenekleri yer yer bizzat devlet tarafından desteklenerek resmi bir mahiyet de kazanmıştır. İşte bu çalışma bugüne kadar halk hekimliği bağlamında pek ele alınmayan sûfîlerin Osmanlı tarihsel düzleminde bu yönlerini araştırmak, birtakım hastalıklara dair uyguladıkları tedavi yol ve yöntemlerini ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır. Konu dua, zikir, nazar, rukye, türbe ziyaretleri gibi manevi uygulamalar ile diyet, oruç, bitkisel karışımlar vb. zahiri pratiklerin ele alındığı iki ana başlık altında izah edilmeye gayret edilmiştir. Çalışmada döneme ait kronikler, sûfî çevrelere ait eserler, menakıbnameler, hatıratlar, arşiv kaynakları ve çağdaş araştırmalardan istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Tarikat, Sufi, Halk hekimliği, Sağaltıcı, Tedavi

Sufism in The Sense of Folk Medicine in Ottoman Society

Until the deep-rooted reforms started during the Selim III era, the Ottoman health system was based on the value series of the Seljuk era. The health institutions of the era, named Dârüşşifâ, bimarhâne and timarhâne, were not official state institutions. Still, they were established through the donations of bureaucrats and members of the public. Established in the classical period, the institution of ‘Hekimbaşılık (Chief Physicianship)’ mainly served to organize the health services of the palace and the army. During this period, when the state did not meet the health-related needs of people in Europe and the Ottoman State for an extended amount of time, people's health and treatment requirements were addressed through physicians, surgeons, and foundation hospitals in larger towns. Moving towards rural areas and greater masses, this duty was assumed by sheikhs, hodja, ocaklı, and healers who performed what could be described as traditional medicine or folk medicine. In Turkish communities, the origins of folk medicine date back to Shamanic Kams, who were believed to have supernatural powers in religious and worldly terms. Folks in those times believed that Shamans were men devoted to religion, exorcised evil spirits and had healing abilities. The majority of the population was in this belief. Despite the process of Islamization in the following periods, these beliefs were not forgotten completely but rather continued their existence by being adapted into Islamic beliefs. In this context, Shamans have continued their treatment duties mostly as ocaklı, but they assigned their religious tasks and healing duties to the Islamic guardian cult. This way, Sufis became a significant part of traditional folk medicine in Seljuk and the Ottoman era. Through the lodges and monasteries they established, Sufis integrated into social life in the Ottoman era. They performed countless important tasks for the community and the state, ranging from a settlement of nomads to transportation, accommodation of guests to securing secluded areas, and treatment of numerous psychological and physical diseases. The people strongly believed that Sufis were men of God, miracle workers, and protectors. This belief was foremost important for the acceptance of their healing abilities. As such, members of the public were seeking help from Sufis for all kinds of health issues, including mental problems, stomachaches, headaches, pain in different parts of the body, children’s health problems, infertility and behaviour disorders leading to domestic issues to epidemics. So much so that the curing capabilities of Sufis have sometimes been supported by the state and gained an official status. Hence the purpose of this study is to review the folk medicine aspect of Sufis in the Ottoman historic sphere and to reveal the treatment methods they used for several conditions. The subject has been explained under two main headlines; one consisting of spiritual practices such as prayer, dhikr, nazar, ruqya and shrine visitations, and the other one consisting of apparent practices such as fasting, herbal mixtures, and so on. While conducting this study, chronicles, Sufi works, memoirs of the era, archives and modern studies have been reviewed.

Keywords:

Ottomans, order (tariqa), Sufi, Folk Medicine, Therapy, Treatment.,

PDF

___

A.MKT.MVL. 31/64; C.EV. 434/21977-1, 2; DH.EUM.ADL. 10/13; DH.EUM.ADL. 47/15; İ.DH. 1313/10; TSMA.E. 310/12.
Abdullah Veliyyuddin Bursevi. Menakıb-ı Eşrefzade-Eşrefoğlu Rumi’nin Menkıbeleri, Prepared by Abdullah Uçman. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009.
Abdurrahman-ı Câmî. Nefehatü’l-Üns fi Menâkıbu’l-Evliya, Hitit Üniversitesi Kütüphanesi, Tarihsiz, Osmanlıca nüsha.
Ahmet Rasim. Osmanlı Tarihi, Prepared by Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 1-2/2021.
Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi. Prepared Sezai Küçük-Ramazan Muslu, Sakarya: Aşiyan Yayınları, 2003.
Ali İzzet Efendi. Tezkire-i Makamat, Prepared Mahmut Selim Gürsel, Çorum: İstikamet Ofset, 1997.
Ali İzzet Efendi, Tezkire-i Makâmât, Translate Ahmet Cahit Haksever. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları: 2015.
Aşçı İbrahim Dede. Aşçı Dede’nin Hatıraları-Çok Yönlü Bir Sûfînin Gözüyle Son Dönem Osmanlı Hayatı, Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Kitabevi, 1-2/2006.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. http://dosyalar.semazen.net/e_kitap/TASAVVUF_TERIMLERI_VE_DEYIMLERI_SOZLUGU.pdf
Çavdar, Necati ve Karcı, Erol. “XIX. Yüzyıl Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması’na Dair Bibliyografik Bir Deneme”, Turkish Studies, 9/4 (2014), 255-286.
Çavmak, Şeyda ve Çavmak, Doğancan. “Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi ve Sağlıkta Dönüşüm Programı”, Sağlık Yönetimi Dergisi, 1/1 (2017), 48-57.
Çelebi, İlyas. “Rukye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, (2008), 35/219-22.
Çifçi, Tekin. Adıyaman ve Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Defteri Dervişan-Yenikapı Mevlevîhânesi Günlükleri. Prepared Bayram Ali Kaya-Sezai Küçük, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
Demir Baba Velâyetnâmesi, Prepared by Filiz Kılıç ve Tuncay Bülbül, Ankara: Grafiker Yayınları, 2011.
Düzbakar, Ömer. “Osmanlı toplumunda çok eşlilik: 1670-1698 yılları arasında Bursa örneği”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 23 (2008), 84-100.
Ebû Tâlib El-Mekkî. Kûtü’l-Kulûb(Kalplerin Azığı). Translate ve Prepared Muharrem Tan, İstanbul: İz Yayıncılık, 1-3/1999.
Ebû Zeyd El-Belhî, Mesâlihu’l-Ebdân Ve’l-Enfüs-Beden ve Ruh Sağlığı, Translate Nail Okuyucu-Zahit Tiryaki, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul: Kayhan Matbaacılık, 2012.
Erzurumlu İbrahim Hakkı. Marifetname, Sadeleştiren Turgut Ulusoy, İstanbul: Bahar Yayınları, 1/1974.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Mısır-Sudan Habeş) 1672-1680, Devlet Basımevi, İstanbul, 10/1938.
Fişek, Nusret H. Halk Sağlığına Giriş, Akara: Hacettepe Üniversitesi Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını, 2/1983.
Garnett, Lucy Mary Jane. Osmanlı toplumunda Dervişler ve Abdallar, Translate Hanife Öz, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
Hufford, David J. “Halk Hekimleri”, Translate Mustafa Sever, Milli Folklor. 19/73, (2007), 73-80.
Işık, Zekeriya. Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri, Konya: Çizgi Kitabevi, 2015.
--------. “Hasan Balım Sultan Zaviyesi’nin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Tarihi”, Turkish Studies. 13/3 (2018), 315-334.
İsmâl İbn Yûsuf Nebhâni. Sahabeden Günümüze Veliler ve Kerametleri, Translate Abdulhalık Duran, İstanbul: Hikmet Neşriyat.
İsmail Rusuhî Ankaravî. Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi (Makâsıd-ı Aliyye Fî Şehri’t-Tâiyye), Translate Mehmet Demirci, İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
Küçük, Hülya. Tasavvuf ve Tıp- Selim Kalbin Fizyolojisi, İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
Koyun Baba Velâyetnamesi. Prepared Muzaffer Doğanbaş, İstanbul: Dörtkapı Yayınevi, 2015.
Lewis, Raphaela. Osmanlıda Gündelik Yaşam, Translate Adile Runa Orhunsoy, Anakara: Alter Yayınları, 2009.
Mensching, Gustav. Din sosyolojisi, Konya: Literatürk Yayınları, 2012.
Ömer Fuâdî. Bir Allah Dostunun Hatıraları Şa’bân-ı Velî Menkıbeleri, Prepared Muhammed Bedirhan, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
Ömer Ziyâeddin Dağıstanî. Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fatvâlar, Translate İrfan Gündüz ve Yakup Çiçek, İstanbul: Seha Neşriyat Yayınları, 1992.
Öngel, Gülnur. Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
Özaslan, Ayşegül. Halk Hekimliğinde Ocaklık Kurumu ve Araban (Gaziantep) İlçesi Örneğinde Kadın Ocaklılar. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Seetzen, Ulrich Jasper, İstanbul Günlükleri ve Anadolu’da Yolculuk (12 Aralık 1802-22 Haziran 1803), Translate Selma Türkis Noyan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 1/2017.
Şeyh Hâkim Muînüddîn Çiştî. Sûfî Tıbbı. Translate Hayrettin Tekümit. (İstanbul: İnsan Yayınları), 2005. file:///C:/Users/sbmyo2020/Desktop/sûfî%20t%C4%B1bb%C4%B1.pdf.
Tavukcu, Hilal. Geleneğin Yeniden Keşfi Bağlamında Halk Hekimliği (Ankara Kent Örneği). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Terzioğlu, Arslan. 1992. “Bîmâristan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, (1992), 6/163-178.
Weber, Max. Din sosyolojisi, Edit. Ephraim Fischoff, Translate Latif Boyacı, İstanbul: Yarın, 2012.
Yavuz, Yıldırım. “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, ODTÜ MFD, 8/2 (1988), 123-142.
Yoder, Don. “Halk Tıbbı”, Folklora Doğru Dergisi, Translate Sibel Yoğurtçuoğlu and Ayfer Gülüm, 1975;43, s. 25-27.
Yücer, Hür Mahmut. Şeyh Sa’deddîn Cebâvî ve Sa’dîlik, İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Y%C3%BBnus-suresi/1421/57-ayet-tefsiri