İmâmiyye Şîası'nda Umûmu’l-Kur’an’ın Haber-i Vâhidle Tahsîsi -Usûlîlik Özelinde-

Kur’an’ın umûmunun haber-i vâhidle tahsîsi, hemen bütün usul eserlerinde ayrı bir başlık altında ele alınan ve mezhepler arası ihtilaflara konu olan bir meseledir. Haber-i vâhidin zannî karakterinden dolayı bazı mezhep/ekoller buna cevaz vermezken, haber-i vâhidle ameli vücûb kategorisinde değerlendiren çoğunluk bunu gerekli görür. Haber-i vâhidle Kur’an’ın umûmunun tahsîsine dair farklı görüşler Sünnîlerce telif edilen usul kitaplarında ve konuya dair çağdaş çalışmalarda ele alınırken İmâmiyye Şîası’na mensup âlimlerin görüşlerine -istisnalar dışında- yer verilmediği tespit edilmiştir. Bu durum, konunun bütüncül bir şekilde ortaya konmasını engellemektedir. Söz konusu eksikliğin giderilmesine katkı sunma bağlamında bu çalışmada, İmâmiyye Şîası’nın konuya dair yaklaşımı Usûlîlik özelinde ele alınmaktadır. İmâmiyye’ye mensup müelliflerce yazılan usul eserlerindeyse konu hakkındaki hem Sünnî hem Şiî görüşlere yer verilmekle beraber, Usûlîlik içerisindeki farklı görüşlerin ve bunları ortaya çıkaran faktörlerin ayrıntılı bir analizi yapılmaz. Dolayısıyla konu Usûlîlik özelinde ele alınırken haber-i vâhidle Kur’an’ın umûmunun tahsîsine dair Şiî usûlîlere ait farklı görüşlerin tespiti, ayrıntılı bir sunumunun yapılması ve söz konusu görüşlerin ne zaman, nerede, hangi saiklerle ortaya çıktığının belirlenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İmâmiyye, Usûlîlik, Tahsîs, Kur’an, Haber-i vâhid

The Takhsīs Of ‘Umum al-Qur’an With Khabar al-Wāhid According To Imāmīs - A Particular Focus On Usūlī School –

The authority of khabar al-wāhid in specifying (takhṣīṣ ) the general meaning (‘umūm) of Qur’anic verses has been a common subject addressed in almost every uṣūl book and a controversial issue among Islamic schools. While some madhabs/schools do not accept the authority of such reports due to their probable character, most of the scholars, who regard acting in accordance with them as obligatory, approve of their authority. Even though various views on takhṣīṣ of ‘umūm al-Qur’an have been included in the uṣūl books of Sunnī scholars as well as in the contemporary works, the views of Imāmī scholars have been ignored with a few exceptions. This creates an obstacle to a comprehensive analysis of the issue. As an attempt to overcome that obstacle, the present study examines the Shi‘i Imāmī approach to the issue with a particular focus on the views of the uṣūlī school. On the other side, the uṣūls written by Imāmī scholars refer both to Shi‘ī and Sunnī views in analyzing the issue, yet they provide neither a detailed analysis of the different opinions among uṣūlī tradition nor the factors as the causes of these differences. So the present study gives a thorough analysis of the views of Shi‘ī uṣūlī scholars on takhṣīṣ of ‘umūm al-Qur’an through khabar al-wāhid as well as investigates when, where, and under which circumstances these views were formed.

Keywords:

Imāmiyyah, Uṣūlīyya, Takhsīs, Quran, Khabar al-Wāhid,

PDF

___

Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğni fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. Kahire: 1963.
Abisaab, Rula Jurdi. “Shi’i Jurisprudance, Sunnism and Traditionist Thought (Akhbari) of Muhammad Amin Astarabadi (d. 1626-7)”. International Journal of Middle East Studies 47/1 (2015), 5-23.
Ahund Molla, Horasânî. Kifâyetu’l-usûl. tah. M. Bâkır Sebzvârî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, ty.
Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîler'in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname 17/2 (2009), 123-138.
Âmidî, Seyfuddin el-. el-İhkâm fi usûlî’l-ahkam. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmi, 1402.
Bâcî, Ebu’l-Velid el-. İhkâmu’l-fusul fi ahkami’l-usûl. tah. Abdullah Muhammed el-Cebbûrî. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1409/1989.
Basrî, El-Hüseyin el-. el-Mu’temed. tah. Halil el-Meyyis. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
Cessâs, Ebû Bekr. el-Fusul fi’l-usul. Kuveyt: Vezaretu’l-evkaf, 1414/1994.
Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih kurumu, 2018.
Dumlu, Emrullah. Haber-i Vâhid Özelinde İslam Hukukçularının Hadis Tartışmaları. İstanbul: Ensar, 2021.
Ebû Ca‘fer et-Tûsî, el-İstibsâr Necef: Matba‘atu’n-Necef, 1375.
Ebu Ya’la el-Ferrâ. el-Udde fi usûlî’l-fıkh. tah. Ahmed b. Ali Seyr el-Mubarekî. Riyad, 1414/1993.
Ebu Zehre, Muhammed. Usulu’l-fıkh. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabi, 1377/1957.
Ehteshami, Amin. “The Four Books of Shiʿi Hadith: From Inception to Consolidation”. Islamic Law and Society 29/3 (2021), 225-279. https://brill.com/view/journals/ils/29/3/article-p225_003.xml?ebody=full%20html-copy1
Kelanterî, Ebu’l-Kâsım. Matârihu’l-Enzar. Kum: Mecmau’l-Fikri’l-İslâmî, 1425.
Ensârî, Murtazâ. Ferâidu’l-usul. Kum, Mecmau’l-Fikri’l-İslami, 1419.
Erdebilî, Muhakkık el-. Zubdetu’l-beyan fi ahkami’l-Kur’an. Tahran: Mektebetu’l-Murtadaviyye, ty.
Esterâbâdî, Emin el-. el-Fevaidu’l-Medeniyye. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslami, 1426.
eş-Şevkani, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuhul. tah. Ebu Hafs Sami b. Arabi. Riyad: Daru’l-Fadîle, 1421/2000.
Gleave, Robert. “Akhbāriyya and Uṣūliyya”, Encyclopaedia of Islam (3. Edisyon). ed. Kate Fleet vd. Erişim 11 Ağustos 2022, http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_0029
Gulpaygânî, Muhammed Rıza el-. İfâdetu’l-avâid. Kum: Daru’l-Kur’ani’l-Kerim, 1410.
Hâirî, Abdulkerim el-. Dureru’l-fevâid. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslâmi, 1418.
Hacc b. Avde, Şuâle. Eseru tahsisi âmmi’l-Kur’an bi-haberi’l-vâhid fî ihtilâfi’l-fukahâ. Oran: Oran University, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Hacıoğlu, Nejla. “Cassâs'a Göre Haber-i Vâhidin Kabul Şartları ve Reddini Gerektiren Sebepler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 23 (2014), 351-369.
Hâirî, Abdulkerim. Dureru’l-fevâid. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslâmi, 1418.
Hakyemez, Cemil. “Şiî İmâmiyye Fıkhının Teşekkül Süreci ve İmamet”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (2008), 7-36.
Hasan b. Zeynuddin. Maâlimu’d-Dîn ve Melâzu’l-Muctehidîn. tah. Munzir el-Hakîm. Kum: Müessesetü’l-Fıkh, 1418.
Hayta, Mustafa. Klasik Dönem Şiî-İmâmî Fıkıh Usulü Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
Hemdânî, Rıza el-. Hâşiyetu Ferâid. Kum: 1421.
Hubbullah, Haydar. Nazariyyetu’s-sunne fi’l-fikri’l-İmâmî. Beyrut: el-İntişaru’l-Arabi, 2006.
İbnü’l-Mutahhar, el-Hillî. Mebâdiu’l-vusûl. tah. M. Ali el-Bakkal. Kum: Mektebetu’l-İ’lâmi’l-İslâmi, 1404.
İsfehânî, Hasan Safî. el-Hidaye fi’l-usûl. Kum: MüessesetÜ Ferhengî, 1417.
Kallek, Cengiz. “Ebu Ya’la el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 2 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-yala-el-ferra#1
Kelvezânî, Ebu’l-Hattab el-. et-Temhid fi usûlî’l-fıkh. tah. Mufid Muhammed Ebu Amşe. Cidde: 1406/1985.
Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsîs. İstanbul: İSAM, 1996.
Koçkuzu, Ali Osman. Haber-i Vâhidlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri. İstanbul: Ensar, 2014.
Kutluay, İbrahim. “İmâmiyye Şîa’sına Göre Haber-i Vâhidin Hücciyeti Problemi -Şeyhü’t-Tâife et-Tûsî Özelinde-”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 14 (2014), 63-84.
Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: Klasik, 2017.
Mneymneh, Hassan. Büveyhîler Tarihi. İstanbul: Selenge, 2021.
Momen, Moojan. An Introduction To Shi’i Islam. New York, 1985.
Muhakkık el-Hillî, el-. Maâricu’l-usûl. tah. Muhammed. Hüseyin er-Radvî. Kum: Müessesetü Âli Beyt, 1403.
Muhammad b. ‘Ârifîn. The Principles Of Umûm And Takhsis In Islamic Jurisprudence. Edinburgh: The University of Edinburgh, Doktora Tezi, 1988.
Murata, S. “Anṣārī, Shaikh Mortażā”. Encyclopædia Iranica. Erişim: 10 Temmuz 2022. https://www.iranicaonline.org/articles/ansari-shaikh-mortaza-b
Murtazâ, Ebu’l-Kâsım el-. el-Emâlî. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1954.
Müfîd, Ebû Abdullah el-. et-Tezkiretu bi-usûlî’l-fıkh. thk. Mehdî Necef. Beyrut: el-Mu’temerü’l-Âlemî, 1993.
Müslim b. Haccâc. el-Câmi‘u’s-Sahîh. tah. Muhammed Fuad Abdulbaki. Kahire: 1374/1900.
Newman, Andrew J. The Development and Political Significance of The Rationalist (Usuli) and Tradionalist (Akhbari) Schools in Imami History From The Third/Ninth to The Tenth/Sixteenth Century A.D. Los Angeles: University of California, Doktora Tezi, 1986.
Nihâyetu’l-vusûl ila ilmi’l-usûl. Kum: Müessesetu’l-İmam es-Sâdık, 1426.
Ocak, Ahmet. Nizâmiye Medreseleri. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2017.
Özdemir Özaykal, Merve. “Kur’ân’ın Umûm Bildiren İfadelerinin Haber-i Vâhidle Tahsîsi Konusundaki Usûlî Tartışmalar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 203-229.
Rikâbî, rif b. Avd. Neshu ve tahsîsu ve takyîdu’s-sunneti’n-nebeviyyeti li’l-Kur’ani’l-Kerîm. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1427.
Resail. Kum: Daru’l-Kur’ani’l-Kerim, 1405.
Semâhicî, Abdullah es-. "İmâmiyye Şîası'nın İki Ekolü Ahbârîler ve Usûlîler Arasındaki Temel Farklar". çev. İbrahim Kutluay. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 / 7 (Haziran 2013), 137-153. Stewart, Devin. Islamic Legal Orthodoxy. Salt Lake City: University of Utah Press, 1998.
Subhânî, Ca’fer. el-Vasît fi usûli’l-fıkh. Kum: Müessesetü’l-İmam es-Sadık, 1388.
Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh M. el-Hulv - Mahmûd M. et-Tanâhî. Kahire: y.y., 1413.
Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken, 2010.
Şehîd-i Evvel, Ebû Abdullah. Gâyetu’l-murad fi şerhi nuketi’l-İrşad. Kum: Defteru Tebligati İslamî, 1414.
Şehîd-i Sânî, Zeynuddin b. Ali. Mesâliku’l-efham ila tenkihi’l-Şerâii’l-İslam. Kum: el-Maarifu’l-İslami, 1416.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuhûl. thk. Ebû Hafs Sami b. Arabi. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 1421/2000.
Şirazî, Muhammed Hüseynî. el-Vusûl ila kifâyeti’l-usûl. Kum: Daru’l-Hikme, 1426.
Tabatabaî, Takî. Arâuna fi usûlî’l-fıkh. Kum: y.y., 1371.
Tahranî, Muhammed Cevad. el-Mebâhisu’l-usûlîyye. Kum: y.y., 1371.
Talas, M. Asad. Nizâmiye Medresesi ve İslam’da Eğitim-Öğretim. çev. Sadık Cihan. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
Tebrizî, Yusuf el-Medenî. Dureru’l-fevâid fi şerhi’l-Ferâid. Kum: Mektebetu Basirati, 1403.
Tûsî, Ebû Ca‘fer. el-İstibsâr. Necef: Matba‘atu’n-Necef, 1375.
_____ Tehzîbu’l-vusûl ila ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Hüseyin er-Radvî. Londra: Müessesetu’l-İmam Ali, 1421/2001.
_____ Uddetu’l-usûl. thk. Muhammed Rıza Ensârî. Kum: el-Matbaatu Setâre, 1376-1417.
Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB yayınları, 2012.
Ünügür, Peyman. Şîa’da Metin Tenkidi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Ünügür, Peyman. “III-XI. (IX-XVII) Asırlar Arasında İmâmiyye Şîa’sının Rivayetleri Değerlendirmede Metin Tenkidi Kullanımı”. İlahiyat Akademi Dergisi 7-8 (2018), 283-326.
Ünügür Tekin, Peyman. “Hadiste Sünnî-Şiî Etkileşimi: Şehîd-i Sânî (ö. 965/1559)”. Osmanlı’da İlm-i Hadis. ed. Zekeriya Güler vd. 687-709. İstanbul: İSAR Yayınları, 2020.
Ünügür, Peyman. “Ebû Ya’lâ el-Ferrâ (ö. 458/1066)”. Tarihte Müslümanlar. ed. Mehmet Özdemir vd. 3, 174-176. Ankara: Otto, 2020.
Yılmaz, Saim – Sazak, Ömer. “Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada İnşa Edilen Saraylar (279-334 / 892-945)”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/42 (2020), 285-313.
Zuhayli, Vehbe. Usûlu’l-fıkhi’l-İslami. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1986.