Ahmet AKMAN

İslâm-Osmanlı ve Modern Türk Hukuku'nda Sulh Sözleşmesi ve Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarına Mukayeseli Bir Bakış

Sulh sözleşmesi, kişiler arasında ihtilafların çözümünde dava yoluna nispetle farklı bir yaklaşımı ifade eder. Dava süreci içerisinde sulhun gerçekleşmesi bir yargılama hukuku sorunudur. Yargılama dışında da tarafların sulh sözleşmesi yapması mümkün ve bu halde bir maddi hukuk konusunu oluşturur. İslâm hukukunda sulhun izlerini naslarda görmek mümkündür. Sulhun daha hayırlı olduğu ayetinden ihtilafların çözüm yöntemi olarak sulhun öncelendiği anlaşılmaktadır. Hz. Ömer, “Tarafları sulha yönlendirin, çünkü davaların mahkeme kararıyla hükme bağlanması onlar arasında düşmanlık meydana getirir.” demek suretiyle sulhun önemine işaret etmiştir. Sulh sözleşmesi, bir hukuki anlaşmazlığı gidermek için tarafların hak ve davadan bir bedel karşılığında vazgeçmesidir. Mecelle’de tarafların iradeleriyle meydana gelen bir sözleşme olarak düzenlenmiştir. Hukuka bağlı bir devlette yargı ve mahkemelerin varlığı temel bir husustur. Ancak yargı süreçleri bazen taraflara yorucu bir süreç yaşatır. Bu sebeple tarihi süreç boyunca hâkim ve bölgenin ileri gelenleri ile kişinin yakınları, tarafları sulha davet etmişlerdir. Sulhun yaygın oluşu kadı sicillerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Özellikle alış veriş, ticaret, aile hukuku ihtilaflarında ve kişi hukukunu ilgilendiren ceza ve haksız fiil davalarında çokça sulha başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Sulh sözleşmesi, Yargılama, Arabuluculuk, Uzlaştırmacılık

A Comparative View at Settlement (Compromise) Agreement and Alternative Dispute Resolution Methods in Islamic-Ottoman and Modern Turkish Law

Settlement (compromise) agreement expresses a different approach compared to litigation in the resolution of disputes between individuals. The realization of settlement during the litigation process is a matter of procedural law. The parties can make a settlement agreement outside the trial, and in this case, it constitutes a matter of substantive law. It is possible to see the traces of settlement in Islamic law in the texts. From the verse that peace is better, we understand that settlement is prioritized as a solution method for conflicts. Hz. Omar also emphasized the importance of settlement. A settlement agreement is the parties giving up the right and the lawsuit in exchange for a price in order to settle the dispute. It is regulated in Majalla as a contract formed by the will of the parties. The existence of a judiciary and courts in a law-abiding state is a fundamental issue. However, judicial processes sometimes cause a tiring process for the parties. For this reason, throughout the historical process, the judges, the notables of the region, and the relatives of the person invited the parties to the settlement agreement. The prevalence of settlement is understood from the records of the peace in the qadi registers. The prevalence of settlement is understood from the kādī records. Especially in the sales contract, trade, family law disputes, and in criminal cases concerning personal rights, many settlements have been applied.

Keywords:

Islamic Law Settlement agreement, Court, Trial, Mediation, Conciliation,

PDF

___

Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, Kitabü’l-Lübâb fi Şerhi’l-Kitab, Matbaatü’l-Cemaliyye, Mısır, 1330.
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, İstanbul, Fey Vakfı, OSAV, 1990, 1992.
Aksu, Mustafa, “Türk Borçlar Kanununun Getirdiği Yeniliklerden İbra”, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 8 (2013), 97-130.
Alaeddin es-Semerkandî, Tuhfetü’l-Fukaha, 3 Cilt, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1414/1994.
Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkam, 4 Cilt, DİB, 2. Baskı, İstanbul, 2017.
Apaydın, H. Yunus Apaydın, “Mevkuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 438-440. İstanbul: TDV Yayınları, 2004. Apaydın, H. Yunus, “İbra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 263-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. Aslan, Nasi, “İslâm ve Osmanlı Hukuk Sisteminde Sulh Akitleri ve Osmanlı Toplumunda (Muslihûn) Arabuluculuk Müessesesi, Kur’an ‘da Evrensel Hoşgörü, Nesil, İstanbul, 1997.
Atar, Fahreddin, İslam Adliye Teşkilatı, Ankara, ty. Atar, Fahrettin, “Sulh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 481-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Atar, Fahrettin, İslâm İcra ve İflâs Hukuku, İstanbul: 1990.
Avcı, Mustafa, “Osmanlı Ceza Muhakemesinde Sulh (Uzlaştırma)”, SÜHFD, 25/1 (2017).
Balcı, Muharrem, İhtilafların Çözüm Yolları ve Tahkim, İstanbul, 1999.
Bardakoğlu, Ali, “Bedel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5: 298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Bardakoğlu, Ali, “Butlan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 476-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Berki, Ali Himmet (v.1976), “Sulh ve İbra” Ankara, Adalet Dergisi, 12 (1969), 753-756.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, es-Sünenü’l-Kübra, 10 Cilt, 3. Baskı, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1424/2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, 8 Cilt, Bilmen Yayınevi, İstanbu, ty. Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn, Keşşâfu’l-Kınâ’, 6 Cilt, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
Çeker, Orhan, el-Muhtar’ın Anahtarı, Tekin Kitabevi, Konya, 2021.
Çeker, Orhan, İslâm Hukukunda Akidler, Tekin Kitabevi, Konya, 2014.
Çetinkaya, Esra, “Miras Hukukunda Sulh Sözleşmesi: Üsküdar Ve Bursa Örneği (1501-1558)”, II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri, İstanbul, I (2016).
Demir, Abdullah, Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi, Yitik Hazine Yay., İzmir 2010.
Develioğlu, Ferit, Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2007.
Ellek, Hasan, “Kur’an Ve Hadis Işığında İnsanlar Arası Anlaşmazlıkların Sulh Yoluyla Çözümü”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/3 (2013/2), 91-112.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016.
Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 22. Baskı, Ankara, Yetkin, 2017.
Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 5. Baskı, Ankara, Yetkin, 2017.
Fetâva’l-Hindiyye (Heyet), 6 Cilt, Daru’l-Fikir, 1310.
Feyzioğlu, Feyzi Necmeddin, Borçlar Hukuku Hususi Kısım, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1970.
Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed, el-Kâmûsu’l-Muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1426/2005.
Gümüş, M. Alper, Türk-İsviçre Borçlar Hukukunda İbra Sözleşmesi, Vedat Kitapçılık, İstanbul, 2015.
Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah, Şerhu Muhtasari’l-Halil, 8 Cilt, Beyrut: Darü’l-Fikir, ty.
Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. V. L. Manage, Oxford University Press, 1973.
İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer, Reddü’l-Muhtar ala’d-Dürri’l-Muhtar, 6 Cilt, Darü’l-Fikir, Beyrut, 1412/1992.
İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed, el-Kavanînü’l-Fıkhiyye, yy, ty.
İbn Ferhun, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhim, Tabsiratü’l-Hukkâm, 2 Cilt, Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn, el-Muğnî, 10 Cilt, Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, 15 Cilt, 3. Baskı, Beyrut: Daru Sadır, 1414.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed, el-Eşbah ve’n-Nezâir, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1999.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesıd, Darü’l-Hadis, Kahire, 1425/2004.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid, Fethu’l-Kadîr, 10 Cilt, Darü’l-Fikir, ty.
İbrâhim b. Muhammed el-Halebî, Mülteka’l-Ebhur, Thk. Halil Imran el-Mansur, Dar’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1998.
İlhan, Onur, Arabuluculuk Sözleşmesi, Seçkin, Ankara, 2020.
Jennings, Ronald C., “Limitations of the Judicial Powers of the Kadi in 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, 50 (1979), 151-184.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed, ez-Zahîre, 14 Cilt, Daru’l-Ğarbi’l-İslami, Beyrut, 1994.
Karauz, Agah Kürşat, Sulh Sözleşmesi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2014.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd, Bedâi’u’s-Sanaî fi Tertîbi’ş-Şerâî, 7 Cilt, 2. Baskı, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
Kılıçoğlu, Ahmet M., Arabuluculuk Sözleşmeleri, Turhan, Ankara, 2020.
Kılınç, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemi Olarak Mulihûn: Osmanlı Arabuluculuğu”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Ed: Prof. Dr. Fethi Gedikli, Onikilevha, İstanbul, 13-14 Mayıs 2016. 15-81.
Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekrî, Muhtasar, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
Kurt, Ekrem, “Sulh Sözleşmesi ve Arabuluculuk”, Hukukta Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları (Editörler: Tahir Muratoğlu / M. Burak Bullutekin), (2018), Ankara, 147-154.
Merğınânî, Burhaneddin, el-Hidâye, 4 Cilt, Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, ty.
Mevsılî, Ebu’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li Ta’lili’l-Muhtâr, 5 Cilt, Kahire: Matbaatü’l-Halebi, 1356/1937.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramurz, Dürerü’l-Hukkam Şerhu Ğurari’l-Ahkam, 2 Cilt, Darü İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ty.
Osman b. Ali ez-Zeylaî, Tebyînü’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, 6 Cilt, Bulak-Kahire: el-Matbaatu’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.
Othman, Aida, “And Amicable Settlenıent Is Best: Sulh and Dispute Resolution in Islamic Law”, Arab Law Quarterly, 21/l, (2007), 64-90.
Önen, Ergun, Medenî Yargılama Hukukunda Sulh, AÜHF Yay., Ankara, 1972.
Özbay, İbrahim, “Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri”, EÜHFD, 3-4, X (2006), 459-475.
Özbek, Mustafa, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü, 2 Cilt, 4. Baskı, Yetkin, Ankara, 2016.
Ronald C. Jennings, “Kadi, Court, And Legal Procedure In 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, 48 (1978), 133-172.
Sak, İzzet / Özpolat, Leyla, Konya Kadı Sicili (970-1019 / 1563-1610) Defter 1, Konya, 2016.
Sak, İzzet, Konya Kadı Sicili (1071 - 1072 / 1661 - 1662) Defter 11, Konya, 2014.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed, el-Mebsût, 30 Cilt, Darü’l-Marife, Beyrut, 1414/1993.
Seyyid Şerîf el-Cürcânî, et-Ta’rifât, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1403/1983.
Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî, Muğni’l-Muhtac, 6 Cilt, Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1415/1994.
Şimşek, Ayşe, “Osmanlı Miras Hukuku Sulh-Tehârüc Uygulamalarında Kadın: Konya Kadı Sicili 45. Defter (1714-1715) Örneği”, Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2/9-35 (2016).
Tamdoğan, Işık, “Sulh and the 18th Century Ottoman Courts of Üsküdar and Adana”, Islamic Law and Society 15 (2008), 55-83. Tanrıver, Süha, “Hukuk Uyuşmazlıkları Bağlamında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Özellikle Arabuluculuk”, TBBDergisi, 64 ( 2006), 151-178.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed, İ’lâü’s-Sünen, 22 Cilt, 3. Baskı, İdaretü’l-Kur’an, Karaçi, 1415.
Trablusî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali, Muinü’l-Hukkam, Daru’l-Fikir, yy, ty.
Tuğsavul, Melis Taşpolat, Türk Hukukunda Arabuluculuk, Yetkin, Ankara, 2012.
Yaylalı, Davut, İslam Hukukunda Sulh, İstanbul 1993.
Yıldırım, Adem, “Mağdur Haklarına Yönelik Kurumsal Yapılar (Sulh Ve Uzlaştırma)”, İHAD, 23 (2014), 251-270.
Yıldırım, Mustafa, “Tahkim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 411-413. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. Zevkliler, Aydın / Gökyayla, Emre, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 18. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2018.
Zeynep Abacı Dörtok, “Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh: 18. Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 20/20 (2006), 105-115.