Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı

Fil Sûresinin 3. âyetinde yer alan “طَيْرًا أَبَابِيلَ” ibâresinin “sürü sürü kuşlar” anlamına geldiği genel olarak müfessirler tarafından kabul edilmektedir. Bu kabule göre Fil Ashâbı’nın tuzakları, onların üzerlerine gönderilen sürü sürü kuşların attıkları balçıktan pişirilmiş (siccîl) taşlarla boşa çıkarılmıştır. Erken dönemden itibaren telif edilen tefsirlere göre Ebrehe’nin Kâbe’yi yıkmak için düzenlediği, Fil Vakası olarak adlandırılan sefer böylece akamete uğramıştır. Fil Vakası hakkındaki bu anlatım zamanla hayalî tasvirlerle tezyin edilmiş ve kabul edilmesi aklen mümkün olmayan mucizevî bir hâdisenin hikayesine dönüşmüştür. Bu hususta tarih ve tefsir kaynaklarında yer alan rivâyetlerin sayısı oldukça kabarıktır. Ayrıntılı tetkikler yapıldığında bunların birkaç farklı asıldan türemiş olduğu ve temelde benzer bir anlatımı ihtiva ettikleri görülmektedir. Bu rivâyetlerden hareketle Fil Vakası ve Fil Sûresi hakkında gerek erken dönemde gerekse son dönemde birçok şey yazılıp çizilmiştir. Bunların çoğunda olay bir mucize olarak kabul edilmiş ve ayrıntılarını tetkik etmekten ziyade olayla ilgili rivâyetlerin aktarılmasıyla yetinilmiştir. Yakın zamanda yayınlanmış olan bazı çalışmalarda ise meseleye bilimsel bir açıklama getirme saikiyle hareket edilmiş, fakat olayın mahiyetine dair ayet, şiir ve rivâyetlerle örtüşmeyen izahlar yapılmıştır. Bu hususta en tutarlı izahın Ḥamîduddîn el-Ferâhî’ye ait olduğu söylenebilir. Bu çalışmalar neticesinde Fil Vakası’na dair rivâyetlerde serdedilen anlatımın mahiyeti ve mevsûkiyeti üzerinde bazı tereddütler oraya çıkmış olmakla beraber “وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ” âyetindeki “طَيْرً” kelimesinin “kuşlar” anlamına geldiği hususunda herhangi bir şüphe bulunmadığı için bu tereddütlere genel olarak itibar edilmemiştir. Bu makalede Fil Vakası’nın mahiyeti ve Fil Sûresi’nin anlamının tespiti hedeflenmiş, erken döneme nispet edilen şiirler, metinler, Kur’an’ın muhtelif sûrelerinde “طَيْرً” kelimesinin geçtiği âyetler ve diğer bazı şiir ve ifadelerden hareketle yaptığımız tetkik neticesinde bu kelimenin kum-taş-toprak fırtınası neticesinde ortaya çıkan “bulut”u ifade etmek için kullanıldığı, dolayısıyla “وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ. تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ” ayetlerinin “Onların üzerine siccîlden taşlar yağdıran öbek öbek bir bulut gönderdi” şeklinde anlaşılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Buna göre Yemen’den Mekke’ye gelen Ebrehe komutasındaki Fil Ordusu Kâbe’ye doğru yöneldiği sırada Ḥirâʾ ve Ŝebîr dağı önlerinde Ṭayr olarak adlandırılan şiddetli kum-taş-toprak fırtınasına tutulmuştur. Olayın öncesinde ʿAbdulmuṭṭalib ve diğer kabile liderleri tarafından Kâbe’ye ilişirlerse azaba uğrayacakları hususunda ikaz edilmelerinin de etkisiyle karşılaştıkları fırtınadan dolayı korkuya kapılan askerler dağılmış, ordunun yönetim mekanizması çökmüştür. Olay sırasında bazı askerlerin kum-taş-toprak fırtınasından, bazılarının da meydana gelen izdihamdan dolayı yaralandığı, hatta ölenler olduğu, geri kalanların da paniğe kapılarak sağa sola kaçıştığı ve Yemen’e varıncaya kadar açlık, susuzluk ve hastalıktan telef oldukları neticesine ulaşılmıştır. Bu neticeye göre “طَيْرً” kelimesi “kum-taş-toprak fırtınası neticesinde ortaya çıkan bulut” anlamına gelmektedir ve Fil Vakası’nın kuşlarla bir ilgisi bulunmamaktadır. Nitekim, günümüzde de Mekke ve çevresi zaman zaman bu tür fırtınalara maruz kalmaktadır. Bu çerçevede sûrenin Hz. Peygamber ve ashâbının sayıca az olduğu nübüvvetin ilk yıllarında Mekke müşrikleri tarafından tehdit edilmeleri üzerine nâzil olduğu ve Kâbe’yi yıkmak üzere Mekke’ye gelen Fil Ashâbı’nın emellerine ulaşamadan perişan olduklarına vurgu yapıldığı, bu örnek üzerinden sayıca üstün olmalarına güvenen Mekke müşriklerinin uyarıldığı, mü’minlere ise moral verildiği değerlendirilmiştir. Bu tespit ve değerlendirmeler çerçevesinde Fil Sûresi ile mushaftaki tertip sırasına göre bir sonraki sûre olan Ḳureyş Sûresi’nin sebep sonuç ilişkisi ve konu bütünlüğü bakımından birbiriyle irtibatlı olabileceğine dair mütekaddimûn döneminde telif edilmiş tefsirlerde yer alan bilgiler teyit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Fil Sûresi, Ebrehe, Hâsıb, Ebâbîl, Mûcize, Ṭayr, Bulut

Ṭayr-Cloud Relationship and the Meaning of Surah Elephant

It is generally accepted by commentators that the phrase "طَيْرًا أَبَابِيلَ" in the 3rd verse of Surah Al-Fil means "flocks of birds". According to this acceptance, the plan of the Elephant Companions was nullified with stones of baked clay (siccîl) thrown by the flocks of birds sent against them. Since the commentaries of the early period, the expedition organized by Abraha to destroy the Kaaba, called The Incident of the Elephant, thus failed. This narrative about The Incident of the Elephant has been decorated with imaginary descriptions over time and has turned into the story of a miraculous event which is not possible to rationally accept. Although there have been some hesitations about the nature and validity of this expression since the last century, because there is no doubt that the word "طَيْرً" in the verse "وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ أَبَابِيلَ" means "birds", these hesitations are generally ignored. In this article, as a result of our analysis based on the poems, texts, verses in which the word "طَيْرً" is mentioned in various suras of the Qur'an, and some other poems and expressions, the word "طَيْرً" in the verse “وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ أَبَابِيلَ” means "cloud" that emerged as a result of sand-stone-soil storm. Therefore, it has been concluded that the verse, “تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ” should be understood as “He sent a pile of clouds throwing stones made of siccil at them”. According to this, while the Elephant Army under the command of Abraha, that came from Yemen to Mecca, was heading towards the Kaaba, they were caught in a severe sand-stone-soil storm called Ṭayr in front of Ḥirâʾ and Ŝebir mountains. The soldiers who were afraid of the storm they faced with the effect of warning by ʿAbdulmuṭṭalib and other tribal leaders that they would be punished by God if they invaded the Kaaba, before the event, dispersed and the management mechanism of the army collapsed. It was concluded that during the incident, some of the soldiers were injured due to the sand-stone-soil storm, some of them were injured due to the stampede, there were some who died, and that the rest of them fled to and fro in panic and perished until they reached Yemen from hunger, thirst, and disease. According to this result, the word "طَيْرً" means "cloud emerging because of sand-stone-earth storm" and such storms still occur from time to time in and around Mecca. In this context, the surah was revealed when the Prophet and his Companions were few in the first years of his prophethood upon the threats of Meccan pagans, and emphisized the devistation of the Companions of the Elephant who came to Mecca to destroy the Kaaba before they could achieve their goals. The Meccan pagans, who trusted their numbers, were warned, and believers were encouraged based on this example. Within the framework of these determinations and evaluations, the information in the early commentaries has been confirmed that the Elephant Surah and the next surah, Ḳureysh, according to the order of arrangement in the mushaf, may be related to each other in terms of cause-and-effect relationship and subject integrity.

Keywords:

Tafsīr, Surah Al-Fil, Abraha, Ḥâṡib, Ababil, Miracle, Ṭayr, Cloud,

PDF

___

ʿAbdulḳâdir Bağdâdî, ʿAbdulḳâdir b. ʿOmer Bağdâdî. Ḫizânetu’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-Arab. 13 Cilt. Ḳahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1418H.
ʿAbdurraḥmân b. Yaḥyâ, ʿAbdurraḥmân b. Yaḥyâ Muʿallimî. Âŝâru'ş-Şeyḫ el-ʿAllâme ʿAbdurraḥmân b. Yaḥyâ el-Muʿallimî. 25 Cilt. b.y.: Dâru ʿÂlemi'l-Fevâʾid, 1434H.
ʿAbdurrezzâḳ, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm Ṡanʿânî. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. nşr. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
Apaydın, Mehmet. Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî’nin Hayatı, Eserleri ve Hadisleri Birleştirme Metodu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
Azimli, Mehmet Azimli. “Fil Hadisesi Hakkında Bazı Mülahazalar”. Hikmet Yurdu Dergisi 1/2 (2008), 45-55.
Bayram, Mikâil. Fil Olayı’nın Mahiyeti ve Fil Sûresi. Konya: Damla Ofset, 1998.
Beşşâr b. Burd, Ebû Muʿâẑ Beşşâr b. Burd ʿUḳâylî. ed-Dîvân. nşr. Ṭâhir İbn ʿÂşûr. Mısır: el-Muḥarrer, 1373/1954.
Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ḥuseyn b. ʿAlî Ḫusrevcirdî. Delâʾilu’n-Nubuvve. nşr. ʿAbdu’lmuʿṭî Ḳalʿacî. 7 Cilt. Beyrût: b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1408/1988.
Câḥıẓ, Ebû ʿOŝmân ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbûb Kinânî Leyŝî. el-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l -ʿİlmiyye, 1424/2003.
Cerîr, Cerîr b. ʿAṭiyye Kelbî. ed-Dîvân. nşr. Nuʿmân Muḥammed Emîn Ṭaha. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, ts.
Dindi, Emrah. “Kur’ân’ı Teosentrik ve Tarihî Okuma Denemesi: Ashâbu’l-Fîl Örneği”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2017), 49-81.
Doğangül, Ömer Faruk. Câhiliyye Döneminde Fil Olayı ve Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Ebû Bekir Dîneverî, Ebû Bekr Aḥmed b. Mervân. el-Mucâlese ve Cevâhiru’l-ʿİlm. nşr. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasen Âl Selmân. 10 Cilt. Bahreyn-Beyrut: Cemʿiyyetu’t-Terbiyyeti’l-İslâmiyye-Dâru İbn Ḥazm, 1419H.
Ebû Naṡr Cevherî, Ebû Naṡr İsmail b. Ḥammâd Cevherî Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Ṡıḥâḥu’l-ʿArabiyye. nşr. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’lʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
Ebû Nuʿaym, Ebû Nuʿaym Aḥmed b. ʿAbdullâh b. Aḥmed Iṡbehânî. Delâʾilu’n-Nubuvve. nşr. Muḥammed Ravâs Ḳalʿacî, ʿAbdulberr ʿAbbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâʾis, 1406/1986.
Ebû Zeyd Enṡârî, Ebû Zeyd Saʿîd b. Evs. en-Nevâdir fî’l-Luğa. nşr. Muḥammed ʿAbdulḳâdir Aḥmed. b.y.: Dâru’ş-Şurûḳ, 1401/1981.
Ezherî, Ebû Manṡûr Muḥammed b. Aḥmed b. Herevî. Tehẑîbu’l-Luğa. nşr. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 2001.
Ezraḳî, Ebû’l-Velîd Muḥammed b. ʿAbdullâh Ğassânî. Aḫbâru Mekke ve mâ Câe fîhâ mine’l-Âŝâr. nşr. Ruşdî Ṡâliḥ Mulaḥḥas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1403/1983.
Ferâhî, Abdulhamîd. Tefsîru Niẓāmi’l-Kur’ân ve Te’vîlu’l-Furkān bi’l-Furkān. Azamgarh: Dâiratu’l-Hamîdiye, 2008.
Ferezdaḳ, Ebû Firâs Hemmâm b. Ğâlib. ed-Dîvân. nNşr. . ʿAlî Fâʿûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1407/1987.
Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd Deylemî. Meʿânî’l-Ḳurʾân. nşr. Aḥmed Yûsuf Necâtî vd(vd.). Mısır: Dâru’l-Mıṡriyye, ts.
Güvel, Orhan. Hamîduddîn el-Ferâhî ve Kur’an’ı Yorumlama Metodu., İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
Ḥâkim, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh Nîsâbûrî. el-Mustedrek âle’s-Ṡaḥiḥayn. nşr. Heyet. 8 Cilt. b.y.: Dâru’t-Teʾṡîl, 1435/2014.
Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥman Ḫalîl b. Aḥmed Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿAyn. nşr. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrahim Sâmirrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
Hârun b. Mûsâ, Hârun b. Mûsâ Ḳârî. el-Vucûh ve’n-Neẓâʾir fî’l-Ḳurʾân. nşr. Ḥâtim Ṡâliḥ Ḍâmin. b.y.: Vizâretu’ŝ-Ŝeḳâfe ve’l-İʿlâmi’l-ʿIrâḳıyye, ts.
Ḥasen b. Dureyd Ezdî. Cemheretu'l-Luğa. nşr. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-ʿİlm li'l-Melâyîn, 1408/1987.
İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu'l-Luğa. nşr. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-ʿİlm li'l-Melâyîn, t 1408/1987.
İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. nşr. Esʿad Muḥammed Ṭayyib. b.y.: Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ Bâz, 1419/1998.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. ʿAbsî . el-Muṡannef. nşr. Saʿd b. Nâṡır Şetrî. 25 Cilt. Riyad: Dâru Kunûzi İşbîliyâ, 1436/2015.
İbn Ḥabîb, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Ḥabîb Bağdâdî. el-Munemmaḳ fî Aḫbâri Ḳureyş. nşr. Ḫurşîd Aḥmed Fârûḳ. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1405/1985.
İbn Hişâm, Ebû Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişâm Ḥimyerî. es-Sîretu’n-Nebeviyye. nşr. Muṡṭafâ Saḳḳâ vd. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Muṡṭafâ Bâbî’l-Ḥalebî, 1375/1955.
İbn Ḫurdâẑbih, Ebû’l-ḲâsımʿUbeydullâh b.ʿAbdullâh. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Dâru Ṡâdır, 1307/1889.
İbn İsḥâḳ, Ebû ‘Abdullâh Muḥammed b. İsḥâḳ b. Yesâr Muṭṭalibî. es-Sîre (Kitâbu’s-Siyer ve’l-Meğâzî). nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
İbn Keŝîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Keŝîr Dimeşḳî. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm. nşr. Sâmî b. Muḥammed Selâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭayyibe, 1420/1999.
İbn Ḳuteybe, Ebû MuḥammedʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe Dîneverî. el-Meʿânî’l-Kebîr fî Ebyâti’l-Meʿânî. nşr. Sâlim Kerenkevî vd.. 3 Cilt. Ḥaydarâbâd: Dâiratu’l-Maʿârifi’l-ʿOŝmâniyye, 1368/1949.
İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Ṡâdir, 1414/1993.
İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳât. nşr. ʿAlî Muḥammed ʿOmer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫancî, 1421/2001.
İbnu’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muḥammed b. İsḥâḳ Bağdâdî. el-Fihrist. nşr. İbrâhîm Ramaḍân. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1417/1997.
İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Yaʿḳûb b. İsḥâḳ. Iṡlâḥu’l-Manṭıḳ. nşr. Muḥammed Marʿab. b.y.: Dâru İḥyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1423/2002.
İbnu'l-Eŝîr, Ebû'l-ḤasenʿAlî b. Ebî'l-Kerem Muḥammed Cezerî. el-Kâmil fî't-Târîḫ. nşr. ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kitâbi'l-ʿArabî, 1417/1997.
Kurâʿu’n-Neml, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ḥasen Ezdî. el-Munteḫab min Garîbi Kelâmi’l-ʿArab. nşr. Muḥammed b. Aḥmed ʿOmerî. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1409/1989.
Maḳrîzî, Ebu’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAlî Ḥuseynî. İmtâʿu’l-Esmâʿ. nşr. Muḥammed d ʿAbdulḥamîd Nemîsî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1420/1999.
Maʿmer b. Muŝennâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. Muŝennâ Teymî Baṡrî. Mecâzu’l-Ḳurʾân. nşr. Muḥammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1381/1961.
Meçhul Müellif. Nihâyetu’l-Ereb fî Aḫbâri’l-Fars ve’l-ʿArab. Tahran: Mecmaʿu’l-Âŝâr, 1417H.
Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd Ezdî. el-Kâmil fî’l-Luğa ve’l-Edeb. nşr. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1417/1997.
Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. nşr. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1423/2002.
Nâbiğa Ẑûbyânî, Ebû Umâme Ziyâd b. Muʿâviye. ed-Dîvân. nşr. Muḥammed Ebû'l-Faḍl İbrâhîm. Kahire: Dâru'l-Meʿârif, ts.
Nuʿmân b. Muḥammed, Nuʿmân b. Muḥammed Temîmî Mağribî. el-Menâḳıb ve’l-Meŝâlib. nşr. Mâcid b. Aḥmed ʿAṭıyye, Muʾessesetu’l-Aʿlâ. Beyrut: y.y., 1423/2002.
Özdemir, Mehmet Nadir. “Siyer-i Nebî Tarih’ten Farklı mı Okunmalı? -Fil Olayı Bağlamında Bir Değerlendirme”. EKEV Akademi Dergisi 18/59 (Bahar 2014), 247-264.
Ṡâḥib, Ebû’l-Ḳâsım İsmail b.ʿAbbâd Ṭâliḳânî. el-Muḥîṭ fî’l-Luğa. nşr. Muḥammed Ḥasen Âlu Yâsîn. 10 Cilt. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1414/1994.
Ŝaʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân. nşr. Heyet. Cidde: y.y., 1436/2015.
Semîn Ḥalebî, Ebu’l-ʿAbbâs Şihâb Dîn Aḥmed b. Yûsuf b. ʿAbdiddâîm. ʿUmdetu’l-Ḥuffâz fî Tefsîri Eşrefi’l-Elfâẓ. nşr. Muḥammed Bâsil ʿUyûn Sûd. 4 Cilt. b.y.: y.y., 1417/1996.
Sîbeveyh, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOŝmân b. Ḳanber Ḥâriŝî. el-Kitâb. nşr. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 4 Cilt. Ḳahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1408/1988.
Suheylî, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. ʿAbdullâh b. Aḥmed. er-Ravḍ’ul-Unf fî Şerḥi’s-Sîreti’n-Nebevîyye. nşr. ʿUmar ʿAbdusselâm Selâmî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1421/2000.
Suheylî, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. ʿAbdullâh b. Aḥmed. er-Ravḍ’ul-Unf fî Şerḥi’s-Sîreti’n-Nebevîyye. nşr. ʿUmar ʿAbdusselâm Selâmî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1421/2000.
Suyûṭî, ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. ed-Durru’l-Menŝûr. 8 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
Suyûṭî, ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. Lubâbu’n-Nuḳûl fî Esbâbi’n-Nuzûl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
Suyûṭî, Keşfu’-ṡ-Ṡalṡala. İspanya: Kurtuba Belediye Kütüphanesi, No: 869.
Şâfiʿî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İdrîs. el-Musned. nşr. Mâhir Yâsîn Faḥl. 4 Cilt. Kuveyt: Ğırâs, 1425/2004.
Şâfiʿî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İdrîs. et-Tefsîr. nşr. Ahmed b. Mustafa Ferrân. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’t-Tedmuriyye, 1427/2006.
Şenferî, ʿAmr b. Mâlik. ed-Dîvân. nşr. İmîl Bedîʿ Yaʿḳûb. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿArabî, ts.
Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed Yemenî. Fetḥu’l-Ḳadîr. Dimeşḳ: Dâru Ibn Keŝîr, 1414H.
Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. nşr. ʿAbdullâh b. ʿAbdilmuḥsin et-Turkî. 24 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1422/ 2001.
Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd Âmilî. Târîḫu’r-Umem ve’l-Mulûk. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1407H.
Ṭabersî, Ebû ʿAlî Faḍl b. Ḥasen. Mecmaʿu’l-Beyân. b.y.: y.y., ts.
The News, The News International. “Sandstorm hits Saudi Arabia, disrupts traffic”. Erişim 11.11.2021. https://www.thenews.com.pk/latest/298453-sandstorm-hits-saudi-arabia-disrupts-traffic
Tusterî, Ebû Muḥammed Sehl b. ʿAbdullâh. Tefsîru’t-Tusterî. nşr. Muḥammed Bâsil. “ʿUyûnu’s-Sûd”. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1423H.
Vâḥidî, Ebû’l-ḤasenʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî Nîsâbûrî. et-Tefsîru’l-Basîṭ. b.y.: y.y., 1430.
Zuhrî, Ebû Bekr Muḥammed b. Muslim b. ʿUbeydullâh İbn Şihâb Zuhrî). en-Nâsiḫ ve’l-Mensûḫ ve Tenzîlu’l-Ḳur’ân bi-Mekke ve’l-Medîne. nşr. Ḥâtim Ṣâliḥ Ḍamin. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, 1418/1998.