Sadullah GÜLTEN

XVI. Yüzyıl Anadolusu’nda Moğol Bakiyeleri: Çungarlar

Moğollarda sol kol, sol el, sol kanat manasına gelen Zungar, Jeungar, Caungar ve Cengigar ismi zamanla Çungar haline dönüşmüştür. Oyrat ve Kalmuk isimleriyle de tanınan Çungarlardan önemli bir kısım Kösedağ Savaşı'ndan sonra Anadolu'ya gelerek yerleşmiş ve Türkmen aşiretleri yanında ikinci bir unsur olarak yerlerini almışlardır. Yoğun olarak Orta Anadolu'da yaylak-kışlak hayatı yaşayan bu gruplardan bir kısmı, Ankara Savaşı'ndan sonra Timur tarafından eski yurtlarına tekrar götürülmüş, bir kısmı ise Çelebi Mehmed tarafından Balkanlara sürülmüştür. Buna rağmen önemli bir kısmının Anadolu'da kalmayı başardığı, tahrir kayıtlardan açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Ulu Yörük, Bozok, Dulkadir, Yeni-il ve Halep Türkmenleri ile Yörük teşekkülleri arasında Çungar, Çunkar, Çonkar, Çonkara isimleriyle yaşayan cemaatler Çungarların bakiyeleridir. Ayrıca Tatar ve Kara Tatar olarak bilinen konar-göçerlerden önemli bir bölümü de Hülagü ile Anadolu'ya gelen sonrasında Türkleşip Müslümanlaşarak burada kalan Moğol bakiyeleridir. Bu çalışmada temel olarak tahrir defterlerinden hareketle, Moğol bakiyesi olan bu cemaatlerin tabi oldukları Türkmen ve Yörük teşekkülleri, dağıldıkları sahalar, nüfusları ve kendi isimleriyle kurdukları yerleşim birimleri üzerinde durulmaktadır

Çungars: Mongol Remainders in Anatolia in the XVI. Century

Zungar, Jeungar, Caungar and Cengigar names which means left arm, left hand, left wing in Mongols gradually transformed into Chungar. Significant part of Chungars whom settled in Anatolia after the Kösedağ War were also known as Oyrats and Kalmuks. Those were secondary components besides the Turkmens tribes at Anatolia. Chungars were mainly living in CentralAnatolia as migrant-settlery tribes, some of them were taken back to their former homeland by Timur after Ankara Battle (1402). However, an important part of them managed to stayed in Anatolia according to the Tahrir Records. The communities under the name Chungar, Chunkar, Chonkar, Chonkara also Tatar and Kara Tatar living among Ulu Yörük, Bozok, Dulkadir, Yeni-il and Halep Turkmen tribes were remainders of Chungars. This study mainly focuses on Turkmens and Yoruks tribes which was dependent on these communities whom were Mongol remainders, the areas where they spread, their populations and their locations which was established with their own names according to Tahrir Registers

PDF

___

1. Kuyûd-ı Kadime Arşivi Tahrir Defterleri (KKA TD): 12, 16, 31, 79, 125, 144.
2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA):
a. Tahrir Defterler (TD): 19, 49, 79, 148, 155, 218, 315, 493, 998.
b. Mühimme Defterleri (MD): 53
c. Nüfus Defterleri (NFS. d.): 2052.
Aziz B. Erdeşir-i Esterâbadî, Bezm u Rezm, Çeviren. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
HALAÇOĞLU, Yusuf, Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), C. II, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 2009.
Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, C. I., Hazırlayan. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı yayınları, Eskişehir 1992.
Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, Çeviren. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
Ahmet Refik, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1930.
TÜRKAY, Cevdet, Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
AFYONCU, Erhan, “Ulu Yörük (1485-1574)”, Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000.
AKA, İsmail, Timurlular, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
BERBER, Oktay, “Kafkasya’da Moğol Kökenli Bir Halk: Kalmuklar”, Yeni Türkiye Dergisi Kafkaslar Özel Sayısı C. II, Temmuz-Aralık 2015, S. 72.
BIYIK, Ömer, “Osmanlı Yönetiminde Kırım (1600-1774)”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2007.
ÇETIN, Halil, “Timur’un Anadolu Seferi ve Ankara Savaşı”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2005.
EMECEN, Feridun M., Yavuz, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2010.
ERPOLAT, Mehmet Salih, “XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kocaeli’ndeki Yer Adlarında Meydana Gelen Değişmeler”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ed. H. Selvi-M. B. Çelik, Kocaeli 2015.
ERTÜRK, Volkan, “1568 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Vize Kazası”, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 6, Issue 8, Yıl 2013.
GÜLTEN, Sadullah, “Osmanlı Devleti’nde Alevî Sözcüğünün Kullanımına Dair Bazı Değerlendirmeler”, Alevilik Araştırmalar Dergisi, C. 11, Yıl 2016.
………., Atayurttan Anayurda Yörükler, Gece Kitaplığı, Ankara 2016
GÖKBILGIN, M. Tayyip, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fatihân, İşaret Yayınları, İstanbul 2008.
KALAN, Ekrem Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
KARATAYEV, Olcoboy, “Kırgızlar ve Oyratlar: Coroslar-Cungar Adı Nerden Gelmiştir”, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/155489
KURT, Yılmaz, “Sivas Sancağında Kişi Adları (XVI. Yüzyıl)”, OTAM, S. 4.
MAUKHARA, Yerkinay, “Siyasî ve Kültürel Açıdan Kazak Hanlığı (1456-1731)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011.
SARI, Arif, “XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Tezi Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2015.
SÜMER, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. I, Ankara 1970.
………., “Tatarlar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul 2011.
ŞAHIN, İlhan, “Yeni-il Kazası ve Yeni-il Türkmenleri (1548-1653)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1980.
TOPÇU, Niyazi, “Murat Hüdavendigar’ın Bursa Vakfiyesi ve Vakıf Köyleri”, Bursa Araştırmaları, Güz 2005, S. 10.
YÜCEL, Mualla Uydu, “Kalmuklar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001.