Soğd’un Coğrafi Sınırları ve Bölge’de Büyük Yüeçih Hâkimiyeti

Kadim bir yerleşim merkezi olan Soğd (Soğdiana), tarihin erken dönemlerindenitibaren göçebe kavimlerin ilgisini çeken ve onların ektisi altında kalan bir coğrafyadır.Soğd bilhassa Horasan ve Mâverâünnehir bölgesinde güçlü olmak isteyen kavimlerarasında rekabetin ana üssü haline gelmiştir. Bu sebeplerden ötürü Soğd sık sık eldeğiştirmiştir. Bölgenin sürekli el değiştirmesi ve hareketli bozkır kavimlerininmevcudiyeti bölgenin net sınırlarını çizmeyi zorlaştırmıştır. Bunlara ilave olarak Soğdbölgesi hakkında bilgi veren kaynaklar arasındaki tutarsızlıklar da söylenebilir.Çalışmamızın konusunu oluşturan Soğd ve onun tarihinde önemli bir yere sahip olanYüeçiler ise kuzeyden güneye göç ederek bölgeye gelmişlerdir. Yüeçiler ilk zamanlardaAltay dağları civarında ikamet ediyorken daha sonra güney yönünde göç ederek Kansutopraklarına yerleşmişlerdir. Devamında göçebe kavimlerin çoğu zaman yaptığına benzerolarak otlak bulmak amacıyla mücadele etmişlerdir. Bu mücadele Hunlara karşıgerçekleşmiş ve Yüeçiler için hezimetle neticelenmiştir. Daha sonra ise Yüeçiler, Büyükve Küçük Yüeçiler isimliyle iki kola ayrılmıştır. Hun mağlubiyetin arkasından BüyükYüeçiler batıya doğru göç etti. Geride kalan kol ise Küçük Yüeçiler’i meydanagetirmekteydi ki bu Yüeçiler Tibet’in kuzey dağlarında kalmışlardı. Bu çalışmada Soğd’uncoğrafi hudutları ve Büyük Yüeçiler’in bölgeyi istilası üzerinde durulacaktır.

The Geographical Borders of Sogdia and The Greater Yuezhi Dominance in The Region

Sogdia (Sogdiana), which is an ancient settlement, is a region that attracted the attention and influence of nomadic tribes since early periods of history. Sogdia became the center of the rivalry between the tribes who aimed to gain strength in particularly the Khorasan and Ma Wara’un-Nahr regions. For these reasons, the dominance over Sogdia frequently changed hands. This, combined with the presence of migratory steppe tribes made it harder to mark the clear boundaries of the region. In addition to these, the inconsistencies between the sources providing information about Sogdia can be listed as well. The Yuezhi, who are of great importance in the history of Sogdia, came to the region by migrating from the north to the south. The Yuezhi people resided in the vicinity of the Altai Mountains before migrating south and settling in Gansu. Afterwards, as nomadic tribes often do, they struggled to find pasture. This struggle against the Huns resulted in a complete defeat for the Yuezhi. Afterwards, the Yuezhi split into two groups as the Greater Yuezhi and Lesser Yuezhi. After the defeat against the Huns, the Greater Yuezhi migratedsouthward. The Lesser Yuezhi, on the other hand, settled in the northern mountains of Tibet. In the present study, the geographical borders of Sogdia and the Greater Yuezhi’s invasion of the region will be discussed.

PDF

___

AGACANOV, S. G, Oğuzlar, Çev: Ekber N. Necef/ Ahmet Annaberdiev, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
AKBULUT, Dursun Ali, Arap Fütuhatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1994.
ALMAS, Turgun, Uygurlar, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
AYDINLI, Osman, “Semerkant”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XXXVI, İstanbul 2009, .s. 481
AYDINLI, Osman, Semerkant Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2018.
BAKIR Abdülhalik-Umut Bardakoğlu, “Yüeçiler ve Kökenleri Üzerine Düşünceler”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, C.II, s. II, Aralık 2019, s.122-144.
BARTHOLD, V. V, “Soğd”, İA, c. X, İstanbul1988.
BARTHOLD, V. V, Four Studies on the History of Central Asia, (Translated From The Russian, V.T. Minorsky), I, Leiden 1956.
BARTHOLD, V. V, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Yayına Hazırlayan, Hüseyin Dağ), Çağlar Yayınları, Ankara 2004.
BARTHOLD, V.V.–SPLUER. B, “Farghânâ”, The Encopedia of İslam New Edition, Konınklıjke Brill, Leiden 1991, c. II, s.790-793.
BERNARD, P., “The Greek Kingdoms of Central Asia”, History of Civilization of Central Asia II, The development of sedentary and nomadic civilizations 700 BC to AD 250, (Ed. J. Harmatta), Unesco, Paris 1994, s. 96-126.
CHAVANNES, Edouard, Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, Çev: Mustafa Koç, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
DONUK, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerin de İdarî-Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1998.
DURAN, Muzaffer, “Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi SDU Faculty of Arts and Sciences Sosyal Bilimler Dergisi, Nisan 2015, Sayı: 34, s.61-86.
DURMUŞ, İlhami, “Vusunlar”, Türkler, Ankara 2002, c. I, 1215-1223.
EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, TTK Yay., Ankara 2007.
EBÛ BEKR MUHAMMED B. CA'FER EN-NARŞAHÎ, Târîh-î Buhara, Çev: Erkan Göksu, TTK Yay., Ankara 2013.
EBÛL FİDÂ, Ebü’l-Fida Coğrafyası (Takvîmu’l Buldân), Çev: Ramazan Şeşen), Yeditepe Yay., İstanbul 2017, s. 376-377.
ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975.
FRYE, Rıchard N, The Hıstory of Ancıent Iran, C. H. Beck’sch Verlagsburchhandlung, München 1983.
FRYE. Richard N-Aydın Sayılı, “Selçuklular’dan Evvel Ortaşark’ta Türkler”, TTK Belleten c. X, s. 37, 1946, s. 97-131.
GUİGNES, Joseph De; Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sâir Batı Tatarlarının Tarih-i Umûmîsi, Çev: Hüseyin Cahit; İstanbul 2019, c. I.
GUMİLEV, L. N, Hunlar, Çev: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2005.
GÜNALTAY, Şemsettin, Mufassal Türk Tarihi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1341.
HINZ, Walther, İslam’da Ölçü Sistemleri, Çev: Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.
Hudûd al-‘Âlem ‘The Regıons Of The World’, Çev: V. Minorsky, Prınted At The Unıversıty Press Oxford, Fothe Trustees Of The ‘E. J. W. Gıbb Memorıal, Oxford 1937.
İBN HAVKAL, 10. Asırda İslam Coğrafyası, Çev: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
İBN HURDAZBİH, Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çev: Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul 2008.
İSTAHRÎ, Mesâliku’l-Memalik (Ülkelerin Yolları), Çev: Murat Ağarı, Kitabevi Yay., İstanbul 2015.
İZGİ, Özkan, “Orta Asya’nın Türkleşmesi “,Tarih Enstitüsü Dergisi, s. XII, (1981-1982), s.627-640.
Kazvînî ve Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd’ı İnceleme ve Değerlendirme, Çev: Murat Ağarı, Ay Işığı Yayınları, İstanbul 2019.
KİNG, L.W.-M. A. Thompson, The Sculptures and inscription of Darius the Great on the Rock of Behistûn in Persia, London 1907.
LAW, David A, From Samaria to Samarkand The Ten Lost Tribes of Israel, University Press of America 1992.
LİGETİ, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, Çev: Sadrettin Karatay, TTK Yay., Ankara 1986.
MESUDÎ, Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2014.
MUHAMMED B. AHMED EL-MUKADDESİ, İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Taksim), Çev: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, Ankara 2015.
NEDÎM Muhammed b. İshâk, el-Fihrist İlk Dönem İslâm Kültür Atlası, Ed. Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, İstanbul 2017.
ONAT, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde “Batı Bölgeleri”, TTK Yay., Ankara 2012.
ONAT, Ayşe-Sema Orsoy-Konuralp Ercilasun, Han Hanedanı Tarihi, TTK Yay., Ankara 2015.
ÖGEL, Bahaeddin, “Doğu Gök Türkleri Hakkında Notlar”, Belleten, sayı, 81, Ocak 1957, s. 81-137.
ÖGEL, Bahaeddin, “Eski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I. “Yüe-çiler”, A.Ü.DTCFD, XV/1-3/Mart -Haziran, 1957, 247-278.
ÖGEL, Bahaeddin, ”Çin Kaynaklarına Göre Wu-sun’lar ve Siyasi Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, DTCF, V-4, 1948, s. 259-278.
ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, TTK Yayınları, c. I, Ankara 2015.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993, I.
SALMAN, Hüseyin-Osman Gazi Özgüdenli, ”Yabgu”, DİA, İstanbul 2013, XXXXIII, 170- 171.
Si-yu-ki Buddhist Record Of The Western World Hsüan Tsang (A.D.629), (nşr.: Samuel Beal),Trübner’s Oriental Series, Londra 1884, Vol I.
STRANGE, Guy Le, The Lands of The Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia and Central Asia From The Moslem Conquest to The time of Timur, Cambridge University Press, Cambridge 1905.
SÜLEYMAN EL-TÂCİR, Doğunun Kalbine Seyahat Çin ve Hind Ülkeleri Hatıraları ve İlaveleri, Çev: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
ŞEŞEN, Ramazan, “Buhara”, DİA, c. VI, İstanbul 1992, s.363-367.
ŞİHABETTİN B. FAZULLAH EL-ÖMERİ, Mesâliku’l Ebsar (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), Çev: D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
TARN, W.W, The Greeks in Baktria and India, Cambridge At The University Press 1938.
TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. ASIR), TTK Yay., Ankara 2013.
TAŞAĞIL, Ahmet, “Soğd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XXXVII, İstanbul 2009, s. 348-349.
TEZCAN, Mehmet, “Yabgu Unvanı ve Kullanımı (Kuşanlardan İlk Müslüman Türk Devletlerine Kadar)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, (48), 2012, 305-342.
TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitapevi, İstanbul 1981.
VATLERS, Thomas, On Yuan Chwang’s Travels in Indıa 629-645.A.D, Oriental Transl. Fund, N.S., XIV, London 1904.
YA’KÛBÎ, Ülkeler Kitabı (Kitâbu’l-Buldân), Çev: Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul 2002.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh el-Hamevî er-Rûmî elBağdâdî, Mu’cemü’l-Büldân, III, Dâr Sâdır, Beyrût 1977.
YAZICI, Tahsin “Belh” DİA, c. V, İstanbul 1992, s. 410-411.
YAZICI, Tahsin, ”Fergana”, DİA, İstanbul 1992, c. XII, s.375-377.
YILDIRIM, Kürşat, Doğu Türkistan’ın İlk Sâkinleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1, (Yaz 2012), s. 426-419-440.
YILDIRIM, Nimet, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012.
YILMAZ, Ahmet, “Tohâristan’ın Adı, Coğrafyası ve Genel Sınırları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 62, Erzurum 2018, s. 337-344.
YILMAZ, Ahmet, Arap Fetihlerinden Büyük Selçuklu Hâkimiyetinin Sonuna Kadar Tohâristan”, (Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2017.