Sahil Kasabalarında Salgın Hastalıklara Karşı Mücadele: Fatsa Kasabası Örneği (1860-1930)

XIX. yüzyılda Osmanlı coğrafyasında meydana gelen savaşlar ve göçler, devlet açısından birçokgüçlüğü beraberinde getirmiştir. Osmanlı demografik yapısının belirlenmesinde oldukça etkili olanbu iki unsur, toplumu derinden etkileyecek olan salgın hastalıklara da ortam hazırlamıştır. Salgınhastalıklarla mücadele, özellikle XIX. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğubuhranı gösterme açısından önemlidir. Bu dönemde gerçekleştirilen deniz ticareti, bir yandan sözkonusu mücadeleyi fazlasıyla güçleştirmekte diğer yandan da devletin salgın hastalıklara karşı aldığıidari tedbirler sebebiyle de sekteye uğrayabilmekteydi. Makalede söz konusu şartlar altında OsmanlıDevleti tarafından salgın hastalıklara karşı yürütülen mücadele ve bunun sonuçları, Karadeniz’de biriskele özelliğinde bulunan Fatsa kasabası örneği üzerinden ele alınmaya çalışılmıştır.

The Struggle against Epidemics in coastal towns: The Town of Fatsa as an Example (1860-1930)

In the 19th century, wars and migrations in the Ottoman geography brought many difficulties for the state. These two elements, which are very effective in determining the demographic structure of the Ottoman Empire, provided an environment for epidemic diseases which would deeply affect the society. The fight against epidemics is particularly important in the last quarter of the nineteenth century in terms of demonstrating the crisis that the Ottoman Empire was in. The maritime trade in this period made the struggle of the state against the diseases quite difficult. At the same time, the administrative measures taken by the state against epidemics could interrupt maritime trade from time to time. In this article, the struggle against epidemic diseases by the Ottoman Empire in these conditions and the results of these struggles were discussed with the example of Fatsa, which is a scaffold town in the Black Sea.

PDF

___

Akçay, İlhan, “Atatürk Devrinde Sağlık Hizmetleri”, IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981), C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s. 1851-1862.
Aktaş, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2015.
Aktaş, Halil İbrahim, 12 Temmuz 2018 Tarihli Mülakat, (Mustafa oğlu, 1940/Fatsa doğumlu, Büfe İşletmecisi).
Arslan, Mehmet, “Sıhhatnameler”, Türkler, (Edt: Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek- Salim Koca), C. 11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 776-790.
Ayar, Mesut, “1900 İzmir ve 1901 İstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğu'nda Devam Eden Etkisi”, History Studies, C. 2, S. 2, 2010, s. 173-188.
Başağaoğlu, İbrahim, “XX. Asrın başlarında Sinop’ta Görülen Bulaşıcı Hastalıklar”, Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele, Çamlıca Basım-Yayın, İstanbul, 2015, s. 151-163.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA): 30-10-0-0-177, 219, 4 (9 Kasım 1924); 30-10-0-0- 177, 219, 4, 6 (24 Mayıs 1925); 30-10-0-0-177, 220, 2, (21 Şubat 1928); 30-10-0-0, 177, 221, 11 (16 Eylül 1936); 30-18-1-1-28, 29, 6 (9 Nisan 1928).
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT.]: 238, 13, 14/Za/1311; 240, 32, 18/Za/1311; 303, 825, 22, 8/Z/1321; 929, 49, 27/Za/1322; 1247, 61, 13/Ra/1326; 35, 04/Ca/1312 2088, 49, 08/L/1315; 2484, 126, 26/M/1319; 2492, 106, 16/S/1319; 2621, 16, 07/N/1326.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi [DH.MUİ.]: 33, 34, 29/L/1327.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR.]: 70/87, 29/S/1335; 84/28, 9 Şubat 1334; 488, 31, 26 Ağustos 1331.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesrî-i Muâmelât ve Islahat Komisyonu Müteferrik [DH.TMIK.M.]: 206, 38, 27/B/1323.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade-i Dâhiliye [İD.], 35239, 35239, 1, 12/Ca/1280.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektûbî Kalemi, Mühime Kalemi [A.}MKT.MHM.]: 293, 25, 1/Ş/1280; 553, 9, 27/M/1312.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı [Y.A.HUS.]: 304, 31, 24/Ca/1312.
Çebi, Sıtkı, Ordu Hatıraları, Ordu Çevre Koruma Vakfı Kültür Yayınları, Ordu, (Tarihsiz).
Demirel, Rüştü, “Yunanistan’dan Anadolu’ya Gelen Türkler (Nüfus Mübadelesi)”, Rüştü Demirel’in Mesleğe ve Hayata Dair Biriktirdikleri, Ordu Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası (SMMMO) Yayınları, Samsun, 2018, s. 132-136.
Dizman, İbrahim, Denize Düşen Dağ: Ordu, Heyemola Yayınları, İstanbul, 2008.
Dizman, İbrahim, Ordu’nun XX. Yüzyılı, Ordu Belediyesi Yayınları, Ordu, 2006.
Ekinci, İlhan, “19. Yüzyılda Bir İskele Kasabası Olan Ordu’nun Bataklık ve Sıtma ile İmtihanı”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Edt. Şükran Köse - Çağrı Büke - Fevzi Çakmak - Eren Akçiçek),Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara, 2017, s. 571-602.
Enver, Samsun Mıntıkasında Sıtma Mücadele Faaliyeti”, Sıhhiye Mecmuası, C.5, S. 31-32, 1922, s. 1447-1453.
Ertaş, Mehmet Yaşar - Fatma Yıldız, “19. Yüzyıl’da Anadolu’da Sıtmanın Görüldüğü Yerler ve Alınan Önlemler”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Edt. Şükran Köse-Çağrı Büke-Fevzi Çakmak-Eren Akçiçek), Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara, 2017, s. 223- 245.
Güvenkaya, Ahmet Cevat, Fatsa’nın Tarihçesine Dair Notlar, (Basım yeri ve tarihi mevcut değil).
Hot, İnci, “Türkiye’de Tifüs ile Mücadele”, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, (Ed. Nil Sarı, Ali Haydar Bayat, Yeşim Ülman ve Mary Işın), C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 1513-1516.
Hot, İnci, Sıhhiye Mecmuasına Göre Ülkemizde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele (1913- 1996), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001.
Hulûsi Behçet, Frengi Tarihi ve Geçirdiği Evreler [Üniversite Konferansları (1935-1936)], C. 1, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1937.
İpek, Nedim, “Trabzon’da Kolera (1892-1895), Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih- DilEdebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), C. 1, Trabzon Valiliği Yayınları, Trabzon, 2002, s. 399-411.
İpek, Nedim, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Serander Yayınları, Trabzon, 2006.
Kılıç, Orhan, “Eskiçağdan Yeniçağa Sıtma”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Edt. Şükran Köse - Çağrı Büke - Fevzi Çakmak - Eren Akçiçek), Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara, 2017, s. 117-159.
Lennep, Henry John Van, Travels in Little-Known Parts of Asia Minor, London, J. Murray by Published, London, 1870.
Lermioğlu, Muzaffer, Akçaabat-Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş-Hicret Hatıraları, Kardeşler Basımevi, İstanbul 1949.
Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, III/II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Basımevi, Ankara, 1990.
Mehmet Ali Kuntman, Tabur Tabibi Derviş Bey (Tabip Binbaşı Mehmet Derviş Kuntman’ın Harp Hatıraları), Paraf Yayınları, İstanbul, 2011.
Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı (Salgın ve Bulaşıcı Hastalıkların Tarihi), (Çev. Selahattin Erkanlı), İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
Özel, Oktay, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler, Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, Tarih ve Toplum (Yeni Yaklaşımlar), S. 5, Bahar 2007, s. 113-146.
Özel, Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
Özer, Sevilay, 1“I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs”, Belleten, C. LXXX, S.287, Nisan 2016, s. 219-260.
Özer, Sevilay, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu’da Sıtma”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Editör: Şükran Köse ve diğerleri), Gece Kitaplığı, Ankara, 2017, s. 463-490.
Özer, Sevilay, “II. Dünya Savaşı Yıllarında İstanbul’da Tifüs”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. XV, S. 30, Bahar 2015, s. 171-201.
Özer, Sevilay, “Türkiye’de Trahomla Mücadele”, Atatürk Yolu Dergisi, S.54, Bahar 2014, s. 121-152.
Özkara, Kemal, Reşadiye Caddesi, Güneş Ofset Matbaacılık, Fatsa, 2002.
Pala, Hikmet, Ordu Tarihinde Olaylar ve İnsanlar, Gece Kitaplığı, Ankara, 2015.
Sağlam, Tevfik Salim, Büyük Harpte Üçüncü Orduda Sıhhi Hizmete Dair Küçük Bir Hülasa, Askerî Tıbbiye Matbaası, İstanbul, 1940.
Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1973.
Serbestoğlu, İbrahim, “Kırım Savaşı Sonrasında Samsun’da Göç ve Göçmen Sorunu”, Geçmişten Geleceğe Samsun, (Edt. Cevdet Yılmaz), C. 1, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Yayını, Samsun, 2006, s. 83-97.
Serbestoğlu, İbrahim, Bir Taşra Şehrinde Tanzimat ve Modernleşme: Canik Sancağı (1863- 1865), Huzur Ciltevi, Malatya, 2015.
Sert, Gürkan - Emre Dölen, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Kinini”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. XIV, S. 2, 2013, s. 69-86.
Sıhhiye Mecmuası Fevkalade Nüshası (Dr. Refik Saydam'ın Aziz Hatırasına), C. 17, S. 104, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Yayınları, Ulusal Matbaa, Ankara, 1942.
Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1990.
Şehsuvaroğlu, Bedi N., “Tarihi Kolera Salgınları ve Osmanlı Türkleri”, İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, C. 17, S. 2, İstanbul, 1954, s. 282-306.
Temel, Mehmet, Atatürk Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele, Nehir Yayınları, İstanbul, 2008.
Tevfik Salim, “333 Senesinde Üçüncü Ordu Mıntıkasında Yapılacak Emrâz-ı Sâriye Mücadelesi Hakkında Proje”, Sıhhiye Mecmuası, Yıl: 4-5, S. 11-12, 1917, s. 1069- 1101.
Toprak, Zafer, “İstanbul’da Fuhuş ve Zührevi Hastalıklar (1914-1933)”, Tarih ve Toplum, C. 7, S. 39, Mart 1987, s. 31-40.
Trabzon Vilayet Salnamesi (1878).
Trabzon Vilayeti Salnamesi (1904), C. XXII, Haz. Kudret Emiroğlu, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 2009.
Tuğluoğlu, Fatih, “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950)”, Türkiye Parazitoloji Dergisi, C. 32, S. 4, 2008, s. 351-359.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı (1925-1926), Matbaa-yı Amire, İstanbul, 1926.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı (1928-1929), Devlet Matbaası, İstanbul, 1929.
“Umumi Hıfzı’s-Sıhha Kanunu”, Sıhhıye Mecmuası, C. VI, S. 37-38, Ankara, Nisan-Mayıs 1930, 405-479.
Unat, Ekrem Kadri, “Osmanlı İmparatorluğunda İnsanın Bulaşıcı Hastalıklarına Karşı Yapılan Koruyucu Aşılar”, Dirim, C. 1-12, S. 53, İstanbul, s. 360-369
Unat, Ekrem Kadri, “Osmanlı İmparatorluğunda İnsanın Bulaşıcı Hastalıklarına Karşı Yapılan Koruyucu Aşılar”, Dirim, C. 11-12, S. 53, İstanbul, s. 366-370.
Yıldırım, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 1319- 1338.
Yıldız, Adnan, Osmanlı Belgelerinde Ordu, Ordu Valiliği Yayınları, İstanbul, 2013.
Yılmaz, Özgür, “1864 Kafkas Göçü Hakkında Bir Rapor”, Mavi Atlas (Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 3, 2014, s. 133-155.
Zürcher, Eric Jan, “Between Death and Desertion: The Experience of The Ottoman Soldier in World War I”, Turcica, V. 28, 1996, p. 235-258.