Behset KARACA, Durmuş Volkan KARABOĞA

Osmanlı Medeniyeti, Yerleşmesi ve İskânına Etki Eden En Önemli Kurumlardan Biri Olan Tekke ve Zaviyeler: Hamid Sancağı Örneği

Osmanlı döneminde toplumdaki sosyal dengenin büyük ölçüde vakıflar tarafından sağlandığıbilinmektedir. Vakıf müessesesi, Osmanlı toplum hayatında, iskân, istikrar, şehircilik, eğitim, kültür,sosyal hizmet ve ekonomik açılardan derin izler bırakmıştır. Gerçekten eğitim ve öğretim hizmetleribaşta olmak üzere, birçok sosyal hizmetin hiçbir devlet katkısı olmadan yerine getirildiği bir toplumve devlet tipi dünya tarihinde görülmemiştir. Osmanlı Devleti, bu konuda istisnadır. Anadolu’nunTürkleşmesi ve İslamlaşmasına katkı sağlamak için zaviyeler, imaretler, çeşmeler, hamamlar, hanlar,camiler, mescitler, mektepler, medreseler, darüşşifalar gibi birçok yapı ve bu yapılar topluluğununtamamından oluşan külliyeler teşkil edilmiş ve sonuçta çevrenin fiziki ve sosyal alt yapısıtamamlanmıştır. Böylece ilk önce Anadolu sonra Balkanlar ve Avrupa’da yaşanabilir bir ortamhazırlanmıştır. Bunun sonucunda iskân, yerleşik bir düzen meydana gelmeye başlamıştır.Özellikle zaviyelerin iskân, Türkleşme ve İslamlaşmada önemli bir yeri vardır. Güvenliğinsağlanmasında etkilidirler. Belgelerde genelde “ayende ve revendeye” yani “gelip geçene hizmetetmeleri” bilhassa belirtilmiştir. Yine bunlar haberleşme imkânının olmadığı bu dönemde toplumunbütün kesimlerinin bir araya gelmesini sağlayarak, istikrar ve huzurun temininde, toplumun belirligayeler etrafında bütünleşmesinde önemli rolleri olmuştur. Biz bu çalışmada, Hamid Sancağındakizaviyelerden örnekler vererek hem bölgedeki zaviyelerin yeri ve önemini hem de bu yapılarınOsmanlı medeniyetindeki durumunu ortaya koymaya çalışacağız. 1501 tarihinde Hamid sancağında216 vakıf eser olup bunların da 88 adedi zaviyedir. 1530 tarihinde ise toplam sancakta 303 vakıfvardır. Bu vakıfların 103 adeti zaviye ve 5 adeti tekke vakfıdır. Bu zaviyeler sancakta doğudanbatıya- güneyden kuzeye genelde yol güzergâhlarında toplanmışlardır. Hatta bir kısmıHamidoğulları’ndan Osmanlıya intikal etmiştir.

Zawiyas; One of The Most Important Institution Which Affected The Ottoman Civilization, Settlement and Habitation: The Case of The Sanjak of Hamid

It is known that the social balance in the society in the Ottoman period was provided by foundations to a great extent. The foundation institution left deep traces in the Ottoman social life such as housing, stability, urbanism, education, culture, social services and economic benefits. Indeed, many social services, especially education and training services, have not been seen in the world history of a society and a state in which no state has been contributed. The Ottomans are exceptional in this regard. In order to contribute to the Turkization and Islamization of Anatolia, many structures such as zawiyas, hospices, fountains, public baths, inns, mosques, prayer rooms, madrasahs, hospitals and complexes composed of these buildings were formed and the physical and social infrastructure of the region was completed. Thus, a livable environment was first created in Anatolia, then in the Balkans and in Europe. As a result, settlement, a residential order began to grow up. Especially, zawiyas had an important place in resettlement, Turkization and Islamization. They were especially effective in securing security. In the documents, "ayende ve revendeye" (ie, " serve the passerby") is mentioned in particular. In this period, when there is no communication possibility, by ensuring all sections of the society come together, zawiyas played an important role in providing stability and peace and the integration of the society around specific goals. In this work, we will try to reveal the place and importance of the zawiyas in the region and the situation in the Ottoman civilization by giving samples from the zawiyas in the Sanjak of Hamid. 1501, the Sanjak of Hamid had 216 foundation works and 88 of them were zawiyas. In 1530, there were 303 foundations in the total Sanjack. The 103 of these foundations are zawiya and 5 are dervish lodge foundations (waqf). They were generally located in sanjaks from east to west and south to north on road routes. Some of them were transferred to the Ottomans from Hamidoğullari.

PDF

___

BOA. Tapu Tahrir Defteri 994.
BOA. Tapu Tahrir Defteri 438.
BOA. Maliyeden Müdevver 3331.
438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), c.1, Kütahya, Karahisar-ı Sahib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara Livaları, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 1993.
AKDEMİR, Sadık, Osmanlı Dönemi Isparta Vakıfları, Isparta 2011.
ALKAN, Mustafa, “Osmanlı Döneminde Adana Sancağında Kurulan Tekkeler/Zaviyeler ve Türbeler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.39, 2006, ss.21-32.
ARIKAN, Zeki, XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı, İzmir 1988.
BARKAN, Ö.Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I – İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, C.II, Ankara 1942, ss.279-386.
BÖCÜZADE Süleyman Sami, Isparta Tarihi, Haz. Hasan Babacan, T.C. Isparta Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Isparta 2012.
ERGİNLİ, Zafer, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.107-115.
KARA, Mustafa, “Tekke”, TDVİA, C.40, İstanbul 2011, ss.368-370.
KARACA, Behset, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002.
KARACA, Behset, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Uluborlu Kazası, Fakülte Kitabevi, Isparta 2012.
KARACA, Behset, 1501’de Hamid Sancağı Vakıfları (MAD 3331 Numaralı Vakıf Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi), T.C. Burdur Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Burdur 2014.
KARACA, Behset-KARACAN, Kadir, XV. Yüzyıldan Günümüze Keçiborlu Kazası, Fakülte Kitabevi, Isparta 2019.
KAZICI, Ziya, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, Bilge Yayıncılık, İstanbul 2003.
OCAK, A. Yaşar, “Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, C.XII, Ankara 1978, ss.247-270.
ÖZDEMİR, Rıfat, “Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset” OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S.5/1994, Ankara, ss.259-310.
RICAUT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII Yüzyıl), Çev. Halil İnalcık-Nihan Özyıldırım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.