Ceyhun ÖĞRETEN, Sedef BULUT

Türk-Sovyet İlişkilerinde Yol Ayrımı: 1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktının İptali ve Amerikan Basını

1921 Moskova Antlaşması ile 17 Aralık 1925 Dostluk ve Tarafsızlık (Saldırmazlık) Paktı, Türk- Sovyet ilişkilerinde önemli kilometre taşlarındandır. Türkiye ve Sovyet Rusya, karşılıklı dış politikalarını II. Dünya Savaşı sonlarına kadar 1925 Saldırmazlık Paktı temeline oturtmuşlardır. Ancak iki ülke arasındaki ilişkiler, 1936’daki Montreux Konferansı görüşmelerinde kırılmaya başlamış, Sovyetlerin, 1939 yılında güvenliğini bahane göstererek Boğazlar Statüsünde değişiklik isteğinde bulunması ise bu kırılmanın daha da belirginleşmesine neden olmuştur. Bu durum, Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında Karşılıklı Yardım Antlaşması’nın (Üçlü Pakt) imzalamasını kolaylaştırmıştır. Savaş boyunca denge politikasını izleyen Türkiye, Müttefiklerin ve Sovyetlerin baskılarına rağmen savaşın dışında kalmayı başarmış ancak bu durum savaşın galip tarafında yer alan Sovyetlerin, Türkiye ile ilişkilerine olumsuz yansımıştır. Bunun bir sonucu olarak Sovyetler, 19 Mart 1945 tarihinde, 1925 Dostluk ve Tarafsızlık (Saldırmazlık) Paktı Antlaşması’nı uzatmayacağını bildirmiş ve 1921 Moskova Antlaşması’na aykırı olarak da, Türkiye’den Kars ve Ardahan illerini istemiştir. Sovyetlerin bu taleplerine kendi çabaları ile karşılık veren Türkiye, savaş olasılığı belirinceAmerika önderliğindeki Batı Blok’una yakınlaşmıştır. Bu çalışmada, Türkiye ile Sovyetler arasında imzalanan Saldırmazlık Paktının iptali meselesi ile Sovyetlerin, Boğazlar ve arazi terki konularındaki taleplerinin Amerikan kamuoyunda nasıl karşılık bulduğu sorusu, ABD basını üzerinden incelenecektir.

The Breakdown of Turkish-Soviet Relations: The Cancellation of The 1925 Turkish- Soviet Non-Aggression Pact And American Press

1921 Moscow Treaty and the Treaty of Friendship and Neutrality (Non-Aggression) Pact signed on 17 December 1925 are important turning points in Turkish-Soviet relations. Turkey and the Soviet Union have sat their mutual foreign policy on the Aggression Pact dated 1925 until the end of World War II. In the meetings of the Montreux Conference in 1936, there were some disagreement between two countries. In 1939, Soviets, by using a excuse for the security, had demanded a change in the Status of the Straits that was a serious breaking point of the relations between two countries. This incident facilitated the signing of Mutual Assistance Treaty between Turkey, Britain and France (Tripartite Pact). During the war, following the policy of balance Turkey, despite pressure from the Allies and the Soviet war but has managed to stay out of the battle victorious side in this case located in the Soviet Union were affected negatively the relations with Turkey. As a result of this The Soviets stated that the Treaty of Friendship and Neutrality (Non-Aggression) Pact in 1925 would not be extended on 19 March 1945 and in contradiction with the 1921 Treaty of Moscow, requested the provinces of Kars and Ardahan. Turkey responded to these demands of the Soviets by his own efforts. When the possibility of war was determined, Turkey got close to the western-block led by United States. In this study, the issue of the cancellation of the Turkey-Soviet Non-aggression Pact and the question of how the demands of the Soviets on the Straits and transfer of land were will be examined. In this context, US public opinion and the effects of these incidents in the US press will also be discussed.

PDF

___

ARALOV, Semiyon İ., Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Hatıraları, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1997.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. yy Siyasi Tarihi (1914-1918), İş Bankası Yayınları, Ankara, 1993.
ATABEY, Figen, “Monterux Konferansı’ndan İkinci Dünya Harbi’ne Türk-Sovyet İlişkileri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt:2, S.4, Ocak 2014.
AYDIN, Mustafa, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye”, Türk Dış Politikası, Ed. Baskın Oran, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 399-475.
BİLSEL, Cemil, “The Turkish Straits in the Light of Recent Turkish-Soviet Russian Correspondence” The American Journal of International Law, s. 727-747, 1947.
CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hâtıraları (21.11.1920-2.6.1922), Temel Yayınları, İstanbul, 2002.
EKİCİ, Süleyman, ve Abdülkadir Baharçiçek, “NATO’ya Üyelik Sürecinde Türkiye ABD İlişkileri” Birey ve Toplum, C.6, Sayı 11, s.149-166, 2016.
ERKİN, Feridun C., Türk Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası. Ankara, 1968.
Ertem, Barış, “Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet İlişkileri (1939-1947)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. 3, 11, Bahar, 2010.
FOX, Annette B., The Power of Small States Diplomacy in World War II. The University of Chicago Press, Chicago, 1959.
GÖKÇEN, Salim, “Ankara - Moskova İlişkilerinin Gelişimi ve 1925 Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2007, s.123.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve Cemal Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2013.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve Cemal Sar, “1919-1938 Yılları Arasında Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk Dış Politikası 1919-1995, Ed. M. Gönlübol, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s. 3-126.
GÜRÜN, Kamuran, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.
HALE, William, Türk Dış Politikası 1774-2000, Mozaik Yayınları, İstanbul, 2003.
KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
KUNİHOLM, Bruce R., “Turkey and the West”, Foreign Affairs, Vol. 70, No. 2, s. 34-48, Spring 1991.
KURAT, Yuluğ T., “Kahire Konferansı Tutanakları (4-7 Aralık 1943) ve Türkiye'yi Savaşa Sokma Girişimleri”, Belleten, C.XLVII, Sayı 185, s. 298-335, 1983.
LENCZOWSKİ, George, “Evolution of Soviet Policy Toward the Middle East”, The Journal of Politics, Vol. 20 No. 1, s.162-186, February 1958.
ÖZERSOY, Kudret, “Montreux Boğazlar Sözleşmesi”, Türk Dış Politikası, Ed. Baskın Oran, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 370-384.
ÖZTÜRK, Kazım, Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ve Programları, Ak Yayınları, İstanbul, 1968.
ROBERTS, Geoffrey, “Moscow's Cold War on the Periphery: Soviet Policy in Greece, Iran, and Turkey, 1943–8.”, Journal of Contemporary History, Vol. 46, No. 1, s. 58-81, January 2011.
SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali, Burçak Yayınevi, İstanbul, 1968.
SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
SOYSAL, İsmail, “1925 Türk Sovyet Saldırmazlık Paktı’na Ekli Gizli Kalmış Bir Belge: Çiçerin’in Mektubu”, IX. Türk Tarih Kongresi, 21-25 Eylül 1981.
SOYSAL, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları C.I (1920-1945). Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar C.IV, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1991.
TELLAL, Erel, “SSCB’yle İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s. 314-324.
TOKER, Metin, Türkiye Üzerinde 1945 Kâbus, Akis Yayınları, Ankara, 1971.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih 1789-2014, Der Yayınları, İstanbul, 2015.
YILMAZ, Şuhnaz, “Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Inter-War Era”, Middle Eastern Studies, s. 223-237, 2006.
YÜCEER, Saime, Milli Mücadele Yıllarında Ankara-Moskova İlişkileri, Sentez Yayınları, İstanbul, 2016.
TBMM, Zabıt Ceridesi, 4. Dönem, 1. Yasama Yılı, Cilt 3. (22.7.1931).
TBMM, Zabıt Ceridesi, 5. Dönem, 2. Yasama Yılı, Cilt 7. (20.12.1935).
TBMM, Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 4. Yasama Yılı, Cilt 201. (1.11.1945).
TBMM, Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 1. Yasama Yılı, Cilt 1. (13.08.1946).
The Foreign Relations of the United States (FRUS), The Conferences at Cairo and Tahran 1943, Pre-Conference Papers. (1 November 1943).
The Foreign Relations of the United States (FRUS), The Conferences at Malta and Yalta, III. The Yalta Conference, February 4-5, 1945. (11 February 1945).
The Foreign Relations of the United States (FRUS),The Conference of Berlin (The Potsdam Conference), 1945, V. II. Final Documents. (2 Agust 1946).
“Türkler, Sovyet ile Yapılacak Anlaşmanın Rusya'yı Müttefiklere Katılmaya Götürebileceğini Öngörüyor” The Evening Star, 22 Eylül 1939.
Dewitt Mackenzie “Avrupa’da Savaş”, The Evening Star, 26 Eylül 1939.
“Türkiye Yeni Rus Tekliflerini Reddetti”, The Key West Citizen, 18 Ekim 1939.
The Key West Citizen, 19 Ekim 1939.
“Türk Misyonu, Ekonomik-Askeri Anlaşmaları Londra'ya Götürdü”, The Evening Star, 1 Ekim 1939.
Dewitt Mackenzie, “Türkler Müttefiklerle Anlaşma İmzaladı”, The Evening Star, 19 Ekim 1939.
Constantine Browne, “Türk Paktı, Müttefikler ve ABD Silah Üreticileri İçin İyi Bir Haber Ancak Diktatörler İçin Kötü”, The Evening Star, 20 Ekim 1939.
“Rusya, Türkiye’yi Uyarıyor”, The Evening Star, 22 Ekim 1939.
David Lloyd George, “Türkiye Belirleyici Faktör”, The Evening Star, 22 Ekim 1939. “Türkiye Neden Önemli?”, The Evening Star, 27 Ekim 1939.
Joseph W. Labine, “Müttefikler, Nazi Havasına Türk Diplomatik Darbesiyle Karşı Koyabilir”, The Midland Journal, 27 Ekim 1939.
Dorothy Thompson, “Kayıtta!”, The Evening Star, 23 Şubat 1945. “Türkiye, Almanya ve Japonya’ya BM İçin Savaş İlan Etti”, The Wilmington Morning Star, 24 Şubat 1945.
Joseph M. Levy, “Türkiye, San Fransisco Konferansında Koltuğunu Almak İçin Savaş İlan Etti”, The New York Times, 24 Şubat 1945.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 28 Şubat 1945. “Kızıllar, Türk Anlaşmasının Geçersiz Olduğunu Açıkladı”, The Wilmington Morning Star, 22 Mart 1945.
“Türklerin Öngördüğü İyileştirilmiş Sovyet Anlaşması”, The Evening Star, 22 Mart 1945.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 23 Mart 1945.
“Rus Siyaseti: Türkiye”, The Wilmington Morning Star, 6 Nisan 1945.
“Türkiye, Antlaşmanın Feshi Konusunda Kızıllarla Hemfikir; Yeni Dostluk Antlaşması Öneriyor”, The Wilmington Morning Star, 9 Nisan 1945.^
Clifton Daniel “İngiltere, Rusya Hakkındaki Görüşlerini Pekiştiriyor”, The New York Times, 11 Mayıs 1945.
“Rusya-Türkiye Görüşmesi Planlandı”, The Key West Citizen, 26 Haziran 1945.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 22 Haziran 1945.
“Türkiye, Çanakkale Boğazı'nın Değişmesini İsteyen Kızıl Raporundan Rahatsız”, The Evening Star, 27 Haziran 1945.
The Wilmington Morning Star, 12 Temmuz 1945.
Constantine Brown, “Rus-Türk Meselesi Üç Büyükleri Test Edecek”, The Evening Star, 15 Temmuz 1945.
“Türk Sorunu”, The Key West Citizen, 2 Ağustos 1945.
The Evening Star, 10 Ağustos 1945.
“Londra Konferansı”, The Evening Star, 11 Eylül 1945.
“Beş Büyükler, İtalya’yı Sömürgelere Dağıtabilir”, The Wilmington Morning Star, 16 Eylül 1945.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 15 Ekim 1945.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 27 Ekim 1945.
C.L.Sulzberger, “Müttefikler, Boğazlar Meselesine Çalışıyor”, 30 Ekim 1945.
“Amerika’nın Türkiye’ye Notası”, The New York Times, 1 Kasım 1945.
Garnett D. Horner, “ABD Sponsorları Çanakkale Boğazı Kullanımına Yönelik Kısıtlamaları Kaldırmayı Planlıyor”, The Evening Star, 8 Kasım 1945.
“Boğazlar Sorunu”, The Evening Star, 9 Kasım 1945.
“Boğazlar ile ilgili İngiliz Notası Türk Kabinesine Verildi”, The New York Times, 26 Kasım 1945.
Eddy Gilmore, “Rus Basını, Türkiye'nin Karadeniz Kıyısının 180 Milini Talep Ediyor”, The Wilmington Morning Star, 21 Aralık 1945.
Bertram Benedict “Türkiye Talebi Piyon Gibi, Rusya Sınır Bölgelerine Hâkim Olmaya Kararlı”, The Evening Star, 1 Ocak 1946.
“Rusya, Karadeniz Güçlerinin Kontrolünü İstedi”, The Evening Star, 13 Ocak 1946.
“Türk Başbakan, Sovyet Teklifini Kınadı”, The New York Times, 7 Ocak 1946.
Walter Lippmann, “Bugün ve Yarın”, The Wilmington Morning Star, 31 Ocak 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 3 Şubat 1946.
Constantine Brown, “Rusya Denize Ulaşmak İstiyor”, The Evening Star, 10 Şubat 1946.
Walter Lippmann, “Bugün ve Yarın”, The Wilmington Morning Star, 20 Şubat 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 21 Şubat 1946.
Constantine Brown, “Türk Problemi”, The Evening Star, 3 Mart 1946.
“Missouri Akdeniz Limanlarına Seyre Çıktı”, The Wilmington Morning Star, 7 Mart 1946.
“Byrnes, ABD’nin Sovyetlerin Türkiye Taleplerinden Az Bilgisi Olduğunu Açıkladı”, The Evening Star, 9 Mart 1946.
“Rus Birlikleri, Tam Donanımlı, İran'ın Başkentine Yakın”, Henderson Daily Dispatch, 13 Mart 1946.
James B. Reston, “Amerika ve İngiltere Türk Topraklarına Yönelik Sovyet Talepleri Konusunda Bilgilendirildi”, The New York Times, 8 Mart 1946.
“Churchill, Sovyet'ten BM Güvenlik Konseyinin Sorunlarını Çözmesine İzin Vermesini İstedi”, The Evening Star, 16 Mart 1946.
“Sekiz Bakandan Truman’a Mektup”, The Evening Star, 17 Mart 1946.
“Butler, Rusya’nın İran Petrolünü Alması ve Çanakkale’ye Girmesi Gerektiğini Söyledi”, The Evening Star, 25 Mart 1946.
“Rusya ve Barış”, The Wilmington Morning Star, 19 Mart 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 29 Mart 1946.
“Türkiye Ziyareti”, The New York Times, 12 Nisan 1946.
“Sovyetlerin, Türklerden Görüşme Talep Ettiği Bildirildi ”, The New York Times, 15 Nisan 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 14 Mayıs 1946.
J. M. Roberts, “Haber Yorumları”, The Wilmington Morning Star, 7 Temmuz 1946.
George Fielding Eliot, “Güç Diplomasiyi Destekliyor”, The Evening Star, 6 Ağustos 1946.
“Rusya, Montreux Sözleşmesinin Gözden Geçirilmesini İstiyor”, The Evening Star, 11 Ağustos 1946.
“Rusya, Çanakkale Boğazı'nın Karadeniz Güçlerince Kontrol Edilmesini İstedi”, The Evening Star, 13 Ağustos 1946.
H.R.Knickerbocker, “Yeni Türkiye Başbakanı, Orduyu Kızıllar İle İhtilaf Nedeniyle Harekete Geçirdi”, The Evening Star, 11 Ağustos 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 13 Ağustos 1946.
“Sovyetlerin Çanakkale Boğazı Taleplerinin Türkiye Tarafından Reddedildiği Bildirildi”, The Evening Star, 14 Ağustos 1946.
“Türkiye Çanakkale Paktı'nı Değiştirmeye Hazır, Ancak Görüşme Talep Ediyor”, The Evening Star, 15 Ağustos 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 15 ve 19 Ağustos 1946.
“Kızıl İddiasına Karşı Türkiye Güçlü Duruyor”, The Evening Star, 17 Ağustos 1946.
“Boğazlar İle İlgili Rus Talebi ABD Tarafından Reddedildi”, Henderson Daily Dispatch, 21 Ağustos 1946.
“Rusya’nın Çanakkale’nin Kontrolü Konusundaki Notasına Türkiye Yanıt Verdi”, Henderson Daily Dispatch, 22 Ağustos 1946.
“Sovyetler Birliği'nin Türkiye Taleplerine ABD Karşı Çıkıyor”, The Wilmington Morning Star, 22 Ağustos 1946.
“Rusya ve Boğazlar”, The Evening Star, 22 Ağustos 1946.
“Çanakkale Durumu”, Henderson Daily Dispatch, 23 Ağustos 1946.
“Türkiye’nin Konumu”, The Evening Star, 25 Ağustos 1946.
“Ankara, Rusların Boğazlar Hakkındaki Korkularını Anlamada Zorluk Çekiyor”, The Evening Star, 24 Ağustos 1946.
“Türkler, Sovyetlerin Çanakkale Boğazı'ndaki Payına Olan Talebini Açıkça Reddetti”, Henderson Daily Dispatch, 24 Ağustos 1946.
“Sonuncu Değil”, Henderson Daily Dispatch, 27 Ağustos 1946.
“Çanakkale Boğazı Tartışması Belirsizdir; Milletler Barış İstiyor”, The Midland Journal, 30 Ağustos 1946.
“İngiliz, Amerikan ve Türk Filoları Ege Denizi'nde Birleşik Tatbikat Gerçekleştirecek”, The Evening Star, 4 Eylül 1946.
“Savaş Gemileri ve Ziyaretler”, The Key West Citizen, 13 Eylül 1946.
Walter Lippmann, “Sovyet Hükümeti, Sorunun Çözülmesi Gereken Yeri Açıkça Ortaya Koydu”, The Wilmington Morning Star, 6 Eylül 1946.
“Pepper, Boğazların Kullanımına Yönelik Sovyet Teklifini Savunuyor”, The Evening Star, 8 Eylül 1946.
Drew Middleton, “Rusya, Türkleri, Boğazlar Konusunda Yabancı Yardımından Kaçmaları Konusunda Uyardı”, The New York Times, 29 Eylül 1946.
“Türk Uçakları Rusya’da Kayboldu”, The New York Times, 10 Eylül 1946.
“Kızıllar, Çanakkale Boğazı Taleplerini Yeniliyor”, The Wilmington Morning Star, 29 Eylül 1946.
“Türkiye Ordusu, Kızıl Talebinden Sonra Alarma Geçti”, The Evening Star, 29 Eylül 1946.
“Ruslar İkili Oynuyor”, The Wilmington Morning Star, 30 Eylül 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 2 Ekim 1946.
Constantine Brown, “Türkler Herhangi Bir Rus Egemenliğini Engellemeye Kararlı”, The Evening Star, 6 Ekim 1946.
“Türkiye'yi Tercih Ediyor”, The Key West Citizen, 10 Ekim 1946.
“ABD, Türkiye İle İlişkide Olan Rusya'ya Karşı Çıkıyor”, The Key West Citizen, 12 Ekim 1946.
Dorothy Thompson, The Evening Star, 16 Ekim 1946.
“Talepler Reddedildi”, The Wilmington Morning Star, 21 Ekim 1946.
“ABD Muhalefeti Yeniden Düzenlendi”, The Wilmington Morning Star, 12 Ekim 1946.
“Ruslar, ABD’nin Türklere 'Çarpık' Desteğini Görüyor”, The New York Times, 21 Ekim 1946.
“Çanakkale Boğazı İle İlgili Sovyet Talepleri Yine Reddedildi”, Henderson Daily Dispatch, 19 Ekim 1946.
“ABD, Türklere 25-50 Milyon Kredi Sağladığını Bildirdi”, The Evening Star, 20 Ekim 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 21 Ekim 1946.
“Potsdam'ı Uygula Ya Da Yeni Anlaşma İmzala”, The Evening Star, 22 Ekim 1946.
Constantine Brown, “Değişen Dünya”, The Evening Star, 22 Ekim 1946.
The Wilmington Morning Star, 26 Mart 1947.
“Türk-Sovyet Barışı Mümkün”, The Wilmington Morning Star, 2 Kasım 1946.
“İngiltere, Boğazlar Paktı İmzalayıcılarını Konferansa Çağırıyor”, The Evening Star, 24 Aralık 1946.
Constantine Brown, “Stalin, İngilizlerle Geniş Bir Çözüme Hazır Olduğunu Bildirdi”, The Evening Star, 20 Şubat 1947.
The Wilmington Morning Star, 30 Mart 1947.
“Türkler Memnun”, The Evening Star, 13 Mart 1947.
“Türkiye, ABD Nakit Yardımını Ordusuna Kullanacak”, The Wilmington Morning Star, 13 Mayıs 1947.