Selçuk SEÇKİN

Osmanlı Döneminde Yalova’daki Ermeni Yapılarının İnşası ve Onarımı

Tarih boyunca gerek İslam toplumlarında gerekse Osmanlı döneminde yaşayan gayrimüslimhalkın eğitim ve dinsel ihtiyaçlarının belli kurallar çerçevesinde yerine getirildiği görülmektedir.Osmanlı yönetiminde yaşayan gayrimüslim cemaatin kilise, okul vb. gibi kendi ihtiyaçları için inşaedeceği veya onaracağı yapılarında, yapım/onarım izni için izlenmesi gerekli olan süreç çalışmamıziçin de veri sağlaması açısından önemli olmaktadır. Bu süreçteki tüm yazışmalar yapı inşa faaliyetiiçin bize bilgiler vermekte ve bu başvurunun eki olarak hazırlanılan çizimler de mimarlık tarihiaçısından belge niteliğini taşıyan çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ermenilere ait Yalovaörneğinde incelediğimiz onarım ve inşa faaliyetlerine bakıldığında, ilk örnek olarak karşımıza çıkanÇukurköy Ermeni Kilisesi’nin, 1894 depreminde hasar gördüğü ve yerel imkanlarla bazı kısımlarınınonarıldığı anlaşılmaktadır. Yapılan renklendirilmiş çizimde, onarım yapılan kısımlar ve hasar almışbölge günümüzdeki rölöve anlayışı ile çizilerek durum tespiti yapılmıştır. Günümüzde Yalova sınırlarıiçerisinde yer alan Çengiler (Sugören) Köyü’ndeki yeni inşa edilecek kilise ve okulun ayrıntılıçizimleri de günümüze gelmeyen bu üç yapı için pek çok ayrıntıyı vermesi açısından önemliolmaktadır. Çalışmamız Başbakanlık Osmanlı Arşivi, arazi ve sözlü tarih çalışması ile desteklenerek,sadece sözlü anlatılarda karşımıza çıkan Yalova Ermenilerine ait mimari eserleri yapılan araştırmaile ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Construction and Restoration of Armenian Buildings in Ottoman Yalova

Throughout history, education and religious needs of non-Muslim populations in Islamic communities as well as those living in the Ottoman Empire were catered within certain rules. The process through which construction/restoration permits were obtained by non-Muslim communities in order to construct or restore a church, school etc. during the Ottoman period provides us with important data for our research. Correspondence during this process gives us information on building construction activities while the drawings accompanying this correspondence have document value in terms of architectural history. The Armenian examples examined in Yalova demonstrate that, firstly, the Çukurköy Armenian Church was damaged in the 1894 earthquake and that some parts of it was restored with local means. The coloured survey drawing indicates damaged and restored parts in the current understanding of architectural condition surveys. The detailed drawings of a church and school planned to be constructed in the Çengiler (Sugören) Village within the borders of Yalova are significant in that they reveal many details of these no longer extant buildings. The sources of this research are documents from the Prime Ministry’s Ottoman Archive as well as site surveys and oral history studies in order to uncover Armenian buildings in Yalova, whose existence are only glimpsed at in oral narratives.

PDF

___

A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
İrade Adliye Mezahib, (İ. AZN.) . 44/ 4-1, 2/7-2- 3-4, 2/7-1, 2/ 7-4, 82/ 18-1, 82/18-2, 82/18-3, 82/18-6, 82/18-4-1, 82/18-5, 82/18-7
Şuray-ı Devlet (ŞD.), 1580/18-13
Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi (HR.MKT), 28/ 96
Sadaret Mektubi Kalemi (A. MKT.) 234/ 40-2
Dahiliye Nezareti Muamelat (DH.TMIK..M).115/ 5-1
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT) 674/ 25-1
Kur’ân- Kerim, XXII/40.
ADIYEKE, Nuri, “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair”, Osmanlı Ansiklopedisi, Ed. Güler Eren, C. IV, Ankara 1999, s. 255-261.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, Pax Ottoman:Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi,Timaş Yayınevi, İstanbul 2008.
AKMAN, Mehmet “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, İLAM Araştırma Dergisi, C.I, S. 2, 1996, s. 133-144.
AKYOL, Ahmet, Zaman Tünelinde Yalova, Yalova 2003.
ANDREASYAN, Hrand D., “Bir Ermeni Kaynağına Göre Celali İsyanları”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, C XIII, S. 17-18, İstanbul 1962-1963, s. 27-42.
ANDREASYAN, Hrand D., “Celalilerden Kaçan Anadolu Halkının Geri Gönderilmesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976, s. 45-53.
ALAN, Gülbadi, “Osmanlı Devleti’nin Ermenilere Göstermiş Olduğu Dini İmtiyazlar Çerçevesinde Kilise Tamirleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Haz. Metin Hülagü vd. C.II, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2007, s.205-225
ALEMDAR, Süheyl, Osmanlı Devleti’nde Kiliselerin Tamir ve İnşaası (1839-1856), (Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2012.
AYAR, Talip, “Islahat Fermanı Sonrası Kiliselerin Tamiri ve Yeniden İnşaası : Yomra Örneği”, 1. Uluslarası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, C.II, İstanbul 2016, s. 1281-1296.
AYAR, Talip, “Osmanlı’nın Son Dönemi Maçka’da Kiliselerin Tamiri ve Yeniden İnşâsı”, History Studies, C.IX, S. 1, Mart 2017,s .1-19.
AYDIN, Mehmet “Kilise(Fıkıh)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,C. XXVI, Ankara 2002, s. 16-18.
AYDIN, Remzi, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kayseri’deki Ermeni Kiliselerinin Onarımları”, History Studies, C. X, S.. 2, Mart 2018, s.1-28.
BEYDİLLİ, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyasetinden Bir Kesit-II Mahmud Döneminde Kilise Tamiri”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, Ensar Neşriyat, İstanbul 2000, s. 255-266.
ÇİFTÇİ, Cafer, “1837-1908 Sürecinde Bursa’da Koza Üreticiliği ve İpekli Dokumacılık Sektörü”, New Trends in Ottoman Studies, Ed.Marinos Sariyannis, Crete University Press, Rethymno 2014, s. 35-48.
DEMİREL, Muammer, “Osmanlı Vilayetlerinde Kilise İnşası” Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi,S. 20, İstanbul 2008, s. 401-420.
ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul 1996.
GALİTEKİN, A.Nezih, Gölcük Tarihçe ve Kültür Mirası Eserler, Gölcük Belediyesi Yayınları, İstanbul 2005.
GALİTEKİN, A. Nezih, Yalova Kağıthanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2013.
HOVANNASİAN, Richard G.-KHALOYAN Armen Manuk, “The Armenian Communities of Asia Minor : A Pictoral Essay”, The Armenian Communities of Asia Minor, Ed. R.G. Hovannasian, Costa Mesa 2014, pp.9-88.
KAPLANOĞLU, Raif, “Bursa Ermenilerin Faaliyetleri Hakkında Bir Rapor”, Osmanlı’nın Seçkin Tebaası İken Yabancılaşan Topluluk: Bursa Ermenileri, Ed. İsmail Yaşayanlar-Selçuk Kırlı, Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları, Bursa 2016, s. 243- 252.
KASAPYAN, Minas, Hayrı Nigomitya Kavarin Meç, [Nikomedia Çevresinde Ermeniler]. Azadamard Yayınevi, Bardizag 1913.
KENANOĞLU, Macit, Osmanlı Millet Sistemi:Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
KÉVORKİAN, Raymond H.-PABOUDJİAN Paul B., 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Aras Yayıncılık, İstanbul 2013.
KİEL, Machiel, Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Kentsel Gelişimi ve Mimari Anıtlar, Çev. İlknur Kolay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
KOYUNCU, Aşkın, “Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış : Çanakkale Örneği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Y. 12, S. 16, Çanakkale 2014, s. 35-88.
Köylerimiz / Köy Kanunu Tatbik Olunan ve Olunmayan Köy İsimlerini Alfaba Sırasile Gösterir, Dahiliye Vekaleti Yayını, İstanbul 1933.
Kur’ân- Kerim ve Türkçe Meali, Haz. Yaşar Nuri Öztürk, XXII/40, İstanbul 1994.
MANTRAN, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Der. Salih Özbaran, , Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir 1984.
ÖZCAN, Azmi, “Islahat Fermanı ve Din Hürriyetinin Sınırları”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, Ensar Neşriyat, İstanbul 2000, s. 107-114
POLATEL, Oğuz, İzmit Kazası Ermenileri’nde Dinsel Yapı ve Eğitim Faaliyetleri (1839- 1915) (Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2010.
SEÇKİN, Selçuk, “Arşiv Belgeleri Işığında Sivas’taki Mimarî Eserlerde Yapılan Onarımlar”, Osmanlı Döneminde Sivas Sempozyumu( Sivas, 21-25 Mayıs 2007) Sivas Valiliği Yayınları, C.III, Sivas 2007, s. 11-20.,
SEVENCAN, Muhsin, Kocaeli Sancağı Yalakabad (Yalova) Kazası 1840 Müslim Nüfus Defterleri. Yalova 2016.
SEVENCAN, Muhsin, Yalova ve Çevresinde Belgelerle Ermeni Terörü (1891-1922), Yalova 2008.
SOYKAN, T. Tankut, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler: Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayrimüslimlerin Hukukî Statüsü, Ütopya Yayınevi, İstanbul 1999.
ŞENYURT, Oya, Osmanlı Mimarisinin Temel İlkeleri : Resim ve İnşâ Üzerinden Gerçekleştirilen Farklı Bir Yaklaşım, Doğu Kitabevi, İstanbul 2015.
TUNCEL, Metin, “Yalova”, DİA İslam Ansiklopedisi, C. XLVII, İstanbul 2013, s. 306- 308
ÜNLÜ, Mucize, “Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep İnşa ve Tamir Faaliyetleri”, Geçmişten Geleceğe Samsun, Ed. Cevdet Yılmaz, C. I, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2006, s. 149-162.
VİTAL CUİNET, İzmit Mutasarrıflığı, Çev: Pelin Koç, Demkar Yayınevi, İstanbul 2012.
Vicagatzuyts Kavaragan Azkayin Varjaranatz Turkio, [Türkiye’de Taşradaki Ermeni kullarının İstatistikleri ] Mateosyan Matbaası, İstanbul 1901.
YARDIMCI, Mehmet Emin, 19. Yüzyılda Yalova Kazasının Ekonomik ve Sosyal Durumu, Volga Yayıncılık, İstanbul 2016
YARMAN, Arsen, “Eğin (Agn) Ermenileri-I”, Kebikeç, S.37, İstanbul 2014,s. 261-292.
YAŞAYANLAR, İsmail, “Bursa Pazarköy (Orhangazi) Ermenilerinin Demografik Yapılarına Yönelik Bir Değerlendirme”, Osmanlı’nın Seçkin Tebaası İken Yabancılaşan Topluluk: Bursa Ermenileri, Ed. İsmail Yaşayanlar-Selçuk Kırlı, Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları, Bursa 2016, s. 227-241.
YAVUZ, Ercan, ”Osmanlı Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Osmanlı Ansiklopedisi, Ed. Güler Eren, C. IV, Ankara 1999, s. 197- 207.
ZENGİN, Kaya, Yalova, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1987.
438 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri II, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1994.
Muhsin Sevencan, http://haberci.com.tr/tr-TR/kose-yazilari/2082/yalova-kazasi-1530-yilimulki-sinirlari , Erişim tarihi : 03.03.2018
https://docs.google.com/file/d/0Bzwit75KhWZIbWI3NnY2RXp1UG8/edit ayrıca bkz.
https://www.academia.edu/6615064/The_Fighters_of_%C3%87engiler__Memory _of_Violence_in_the_Armenian_Diaspora Erişim Tarihi : 22.03.2018
http://2.bp.blogspot.com/-OZ8edHgJCII/UjRJzVcaDtI/AAAAAAAAEEo/ u6UYpEu66w/s1600/karpis+papoujian.JPG Erişim Tarihi : 22.03.2018
https://bizansconstantin.wordpress.com/tag/ornek-kilise-planlari/ Erişim Tarihi : 22.03.2018
http://www.tuicakademi.org/1920lerde-mubadele-anilari/ Erişim Tarihi : 22.03.2018
http://team-aow.discuforum.info/t1279-Cengiler-Sugoren.htm, Erişim Tarihi : 22.03.2018
http://nisanyanmap.com/?y=%C3%A7engiler&t=&lv=1&u=1&ua=0 Erişim Tarihi : 22.02.2018
http://www.bolsohays.com/haber-129659/ermeni-kiliseleri.html Erişim Tarihi : 22.03.2018