Matbaa Öncesi Osmanlı Toplumunda Kitaba Sahip Olmak ya da Olamamak: Bir Maliyet Hesabı Denemesi/Önerisi

Barut-ateşli silah teknolojisi, pusula, kâğıt ve matbaa erken modern dönem olarak adlandırılan 1450-1750 arası döneme damgasını vuran dört büyük icat olarak kabul edilir. Barutun, ateşli silahlarda kullanımıAvrupa’da Feodalitenin yıkılmasını ve milli devletlerin kurulmasını sağlamıştır. Pusula ise yeni coğrafikeşiflerin önünü açarak yenidünyaların keşfini sağlamıştır. Kâğıt-matbaa da bilgiye erişimi kolaylaştırdığı veucuzlattığı için insanlık tarihinde büyük bir değişime neden olmuştur. Erken modern dönemin başlarında icatedilen matbaanın, Osmanlı Devletinde Müslüman reaya tarafından kullanılmaya başlanması ilgili döneminsonlarına tekabül eder. Bu gecikmenin nedeni, İbrahim Müteferrika tarafından kurulan matbaanın başarılıolup olmadığı, olduysa ne kadar başarılı olduğu gibi hususlar ciddi bir tartışma konusu olma özelliğinimuhafaza etmektedir. Bu çalışma Müteferrika matbaasının ne kadar başarılı olduğu, kitap maliyetlerinde nekadar bir ucuzlama sağladığı sorularına cevap verme amacındadır. Amaca ulaşmak için yazma eserler ilematbu eserlerin kıyaslanması hususunda bir maliyet hesabı önerilmektedir. Matbaanın kitap maliyetlerindemeydana getirdiği ucuzlama, matbu kitabın el ile yazılması durumunda ortaya çıkacak maliyet ilekıyaslanmasıyla ortaya konabilir. Elde edilen sonucun daha anlamlı olabilmesi için kıyaslamada kullanılanyazma kitap maliyetleri ile matbu kitap maliyetleri, kitabın potansiyel müşterisi konumunda bulunan birvasıfsız işçi, bir vasıflı işçi ve bir müderrisin yevmiyesine bölünerek, kitapların emek cinsinden maliyetleriüzerinden bir değerlendirme yapılmıştır.

To Have or Not To Have a Book in the Ottoman Society before the Introduction of the Printing Press: An Attempt/ Proposal at Cost Accounting

Gunpowder-firearms technology, compass, paper and printing press are regarded as the four great inventions that left their mark on the period between 1450 and 1750, which is called as the early modern era. The use of gunpowder in firearms led to the demise of Feudalism in Europe and establishment of nation states. The compass, on the other hand, opened the door to geographical discoveries thereby leading to discovery of new worlds. The paper-printing press, too, gave rise to a huge change in the history of mankind by making access to information easy and cheap. The use by the Muslim subjects of the Ottoman State of the printing press, which was invented at beginning of the early morning period, corresponds to the end of the said period. Topics such as the reason behind this delay, whether the printing press introduced by Ibrahim Muteferrika was a success or not and if it was, to what extent it was successful still maintain their relevance as points of serious discussion. This study aims to find answers to questions such as to what extent Muteferrika’s printing press was successful and how much it reduced book costs. To this end, it is suggested that a comparison be made between handwritten books and printed books. The fall in the book costs caused by the printing press can be revealed by comparing the cost of the printed book with its possible cost if it were to be written by hand. In order tor ender the obtained result more significant, an evaluation was made by dividing the costs of handwritten books and printed books used in the comparison by daily wages of an unskilled worker, a skilled worker and a professor, thereby obtaining the costs of the books in terms of labor.

PDF

___

[Yazarı bilinmiyor], Tarihu’l-Hindi’l-Garbî, Hadis-i Nev, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1729]
Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, I, haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
Ahmed Süheylî, Tarih-i Mısri’l-Kadîm-Tarih-i Mısri’l-Kadim, I-II, Darü’t-Tıbaati’lÂmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1730].
Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsar ve Hakâiku’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1978.
Busbecq, Ogier Chiselin de, Türk Mektupları, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939.
Ebu Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî, Tercüme-i Sıhah-ı Cevherî, I, II, müt. Mehmed b. Mustafa el-Vanî, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1141 [1729].
Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü’l-Ahbâr Dördüncü Rükün, Tıpkı Basım, (Kısaltma: Künhü’l-Ahbâr Dördüncü Rükün), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Menâkıb-ı Hünerverân, (Asıl metin kısmı) haz. İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Matba‘a-i Âmire, İstanbul, 1926.
Hasan Şuurî, Nevalü’l-Fudala ve Lisanü’l-Acem [Ferheng-i Şuuri], I, II, Darü’tTıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’lKostantiniyye [İstanbul], 1155 [1742].
İbn Arabşah, Tarih-i Timur Gürkan, Acâibü'l-Makdûr fi Nevaibi’t-Timur, müt. Nazmizâde Hüseyin Murteza b. Ali, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1730]
İbrahim Müteferrika (çev), Füyûzât-ı Mıknâtısıyye, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1144 [1732].
İbrahim Müteferrika, Usulu’l-Hikem-fi-Nizami’l-Ümem, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1144 [1732].
Juda Tedeusz Krusińkski, Tarih-i Seyyah der Beyân-ı Zuhûr-ı Ağvaniyan ve Sebeb-i İnhidâm-ı Bina-i Devlet-i Şahan-ı Safeviyan, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1729].
Katib Çelebi [Hacı Halife Mustafa b. Abdullah], Kitâb-ı Cihânnümâ, Darü’t-Tıbaati’lÂmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1145 [1732].
Katib Çelebi [Hacı Halife Mustafa b. Abdullah], Takvimü’t-Tevârîh-i Kâtib Çelebi, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’lKostantiniyye [İstanbul], 1146 [1733].
Katib Çelebi [Hacı Halife Mustafa b. Abdullah], Tuhfetü’l-Kibar fî Esfari’l-Bihar, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’lKostantiniyye [İstanbul], 1142 [1729].
Küçükçelebizâde İsmail Âsım, Tarih-i Çelebizâde Efendi, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1153[1741].
Lubenau, Reinhold, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde 1587-1589, I, çev. Türkis Noyan, Yayınevi, İstanbul, 2012.
Mehmed Raşid Efendi, Tarih-i Raşid, I, II, III, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1153[1741].
Mustafa Na‘imâ, Târîh-i Na‘imâ, I, II, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1147 [1734].
Nazmizâde, Hüseyin Murtaza b. Seyyid Ali el-Bağdadî, Gülşen-i Hulefa, Darü’tTıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’lKostantiniyye [İstanbul], 1142 [1730].
Nefeszâde Seyyid İbrahim Efendi, Gülzâr-ı Savâb (İncelemeli Metin Çevirisi), haz. Fehime Demir, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2004.
Osman b. Muhammed, Es'ar ve Narh Defteri: 1009 H. Senesinde İstanbul’da Bütün Eşyanın ve Hizmetlerin Fiatlarını Gösterir Defter, Muallim M. Cevdet Kütüphanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Taksim Atatürk Kitaplığı, Demirbaş Nu: Bel-Yz-B-0009.
Ömer Bosnavî, Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-i Bosnâ, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1154 [1741].
Ricaut, Paul, Osmanlı İmparatorluğu'nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl), çev. Halil İnalcık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2012.
Sıdkî Mustafa Efendi, 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Hayatından Bir Kesit: Sıdkî Mustafa Efendi’nin Günlüğü ve Mülâzemet Yılları, haz. Ali Aslan, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015.
Toderini, Giambattista, Türklerin Yazılı Kültürü ve Edebiyatı, çev. Mehmet Serdar Bekar, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2018.
Villalón, Christóbal de, Türkiye Seyahati (Viaje de Turquia) Kanuni Devrinde İstanbul 1557 Yılında Bir El Yazması, çev. Yeliz Demirören, ErKO Yayıncılık, İstanbul, 2011.
XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyyeye Dair Bir Eser-Kevâkib-i Seb‘â Risalesi, çev. Nasuhi Ünal Karaarslan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
Arpaguş, Hatice K., “Gelenek ve Şifahî Kültür Bağlamında Osmanlı Toplumunda Dinî Değerler: Otodidakt Eğitim Kurumları ve Kaynakları Örneği”, Değerler Eğitimi Dergisi, II/7-8, İstanbul, 2010, s. 81-126.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.
Ersoy, Osman, “İlk Türk Basım Evinde Basılan Kitapların Fiyatları”, Basım ve Yayımcılığımızın 250.yılı Bilimsel Toplantısı Bildiriler 10-11 Aralık 1979, Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, Ankara, 1980, ss. 69-83.
Ersoy, Osman, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Türkiye’de Kâğıt, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1963.
Erünsal, İsmail E., “Şair Nedîm’in Muhallefâtı”, Edebiyat Tarihi Yazıları, Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler, Kayıp Metinler, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2016, ss. 302-327.
Erünsal, İsmail E., Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, Timaş Yayınları, İstanbul, 2015.
Febvre Lucien,-Martin, Henri Jean, Kitabın Doğuşu, çev. Gül Batuş, Avcıol Basım Yayın, İstanbul, 2000.
Galitekin, Ahmet Nezih, İbrahim Müteferrika Eserlerinden Yalova Kâğıthanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2013.
İnce, Yunus, “Osmanlı Tarih Yazımında Seçkincilik Paradigması ve Bu Paradigmanın Çözülüşü”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 43, Ankara, 2018, ss. 51-95.
Karahasanoğlu, Selim, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1730 İsyanına Dair Yeni Bulgular: İsyanın Organizatörlerinden Ayasofya Vaizi İspirîzâde Ahmed Efendi ve Terekesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 24, Ankara, 2010, ss. 97-128.
Kaynak, Rahşan, XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üsküdar’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Şeriye Sicillerine Göre), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010.
Meriç, Rıfkı Melül, Türk Cilt Sanatı Tarihi Araştırmaları, I Vesikalar, Ankara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1954.
Onuş, Muhammed Usame, “Bir Osmanlı Âlimi Veliyyüddin Carullah Efendi’nin Terceme-i Hâli”, Osmanlı Kitap Kültürü, Cârullah Efendi Kütüphânesi ve Derkenar Notları, ed. Berat Atçıl, İlem Kitaplığı-Nobel Yayıncılık, İstanbul, 2015, s. 21, 30.
Öztürk, Zehra, “Eğitim Tarihimizde Okuma Toplantılarının Yeri ve Okunan Kitaplar”, Değerler Eğitimi Dergisi, I/ 4, İstanbul, 2003, ss. 131-155.
Öztürk, Zehra, “Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), V/9, İstanbul, 2007, ss. 401- 445.
Pamuk, Şevket, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469- 1998, (Kısaltma: Fiyatlar ve Ücretler), Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
Sabev, Orlin, “İlk Osmanlı Türk Matbaası: Başarı mı Başarısızlık mı?”, Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri-On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, der. Dana Sajdi, çev. Aylin Onacak, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2014, ss. 89-121.
Sabev, Orlin, İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni, Yeniden Değerlendirme, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2016.
Sahillioğlu, Halil; “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketinin Yeri” ODTÜ Gelişme Dergisi-Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ankara, 1978, ss.1-38.
Toutati, Hourari, Ortaçağ’da İslâm ve Seyahat-Bir Âlim Uğraşısının Tarihi ve Antropolojisi, çev. Ali Berktay, Yapı Kredi Yayınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
Unan, Fahri “Osmanlı İlmiye Tarîkinde “Paye”li Tâyinler Yâhut Devlette Kazanç Kapısı”, Belleten, LXII/233, Ankara, 1998, s. 41-64.
Unan, Fahri, “Osmanlı Medreselerinde Eğitim”, Osmanlı, V, ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 149-160.
Zilfi, Madeline C., “Bir Müderrisin Günlüğü Osmanlı Osmanlı Biyografisine Yeni Bir Kaynak” çev. Hamit Er, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 12, İstanbul, 2003, ss. 89-99.