İmparatorluktan Cumhuriyete Devreden Bir Sorun: Mülkî Taksimat

1864 yılında kabul edilen Tuna Vilayet Nizamnamesi’yle, Osmanlı İmparatorluğu’nda o güne kadar süregelen mülkî taksimat değiştirilmiş, eyalet sistemi terkedilerek vilayet sistemine geçilmiştir. Bu yeni mülkî taksimatta; birkaç eyaletin birleşimiyle oluşan vilayetler ülkedeki en büyük cüz’ü tam olarak kabul edilmiş; vilayetler livalara, livalar kazalara ve kazalar da nahiyelere bölünmüştür. Ancak zaman içinde, geniş vilayetlere dayalı bu mülkî taksimatın idarî alanda çeşitli sıkıntılar yarattığı fark edilerek mülkî idare dairelerini daraltma doğrultusunda çalışmalar başlatılmıştır. II. Meşrutiyet Dönemi’nde başlatılan bu çalışmalar, imparatorluğun I. Dünya Savaşı’na girmesi nedeniyle tamamlanamamış böylece bu sorunlu mülkî taksimat, I. Dünya Savaşı sonrası kurulmaya başlanan yeni devlete devretmiştir. Nitekim Ankara’da Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla başlayan yeni devletin doğuşu sürecinde, Meclisin idare alanında çözmek zorunda olduğu önemli meselelerden biri mülkî taksimatı yeniden yapılandırmak olmuştur. Bu konudaki çalışmalar Cumhuriyet’in ilanından sonra da devam etmiştir.Bu makalede; imparatorluktan devralınan mülkî taksimatın, niçin değiştirilmek istendiği ve nasıl değiştirildiği, bu değişiklikten sonra ortaya çıkan sıkıntıların neler olduğu, bunları çözme doğrultusunda ne tür adımlar atıldığı soruları üzerine odaklanılacak ve mülkî taksimatın rasyonel bir şekilde yapılandırılamamasından kaynaklanan sorunlar irdelenecektir.

A Long-standing Issue from the Ottoman Empire to the Republic: Civil Administrative Division

The long-established state system in Ottoman Empire was abandoned and a new provincial system was introduced with Tuna Province Charter in 1864. The provinces which were composed of several states were considered as the largest civil administrative divisions with this charter. In addition, the provinces were divided into ‘liva’ districts, ‘liva’s into ‘kaza’s (smaller counties) and ‘kaza’s into ‘nahiye’s (towns).Nevertheless, the new civil administrative division which was highly based on larger provinces appeared to cause various problems in civil administration. Therefore, some efforts towards narrowing the civil administrative bodies were introduced in time. These efforts which had already started in Constitutional Monarchy Period II could not be completed due to Empire’s entering World War I so the issue of civil division was transferred to Turkish Republic, which was about to be founded soon after the war. As a matter of fact, reorganizing the civil division appeared to be one of the issues in civil administration to be solved by the National Assembly in Ankara at the outset of the Turkish Republic. The efforts to solve the issue continued after the proclamation of the republic. The main purpose of the study is to examine why and how the inherited civil administrative division from the imperial period was changed. In addition, the problems following these changes and initiatives to overcome them are highlighted. Finally, the problems appeared due to irrational structuring of the civil division were scrutinised.

PDF

___

BAŞGÖZ, İlhan, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995,
BEHLÜLGİL, Mefahir, İmparatorluk ve Cumhuriyet Dönemlerinde İllerimiz, Özal Matbaası, İstanbul 1992.
BURGAÇ, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Adem-i Merkeziyetçilik Tartışmaları (1876-1913)”, Amme İdaresi Dergisi, C.51, S.2, Haziran 2018, ss.144-176.
BURGAÇ, Murat, Türkiye’de Umumi Müfettişliklerin Kurulması ve Trakya Umumi Müfettişliği, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2013.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye’de Ülke Yönetimi, İmge Kitabevi, Ankara 2007.
DAHİLİYE VEKALETİ, Geçen Yıllarda Yapılan ve Gelecek Yıllarda Yapılacak Olan İşler Hülasası, Cumhuriyet Matbaası, Ankara 1938.
GÖRELİ, İsmail Hakkı, İl İdaresi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yayınları, Ankara 1952.
İÇİŞLERİ BAKANLIĞI, I. İdareciler Kongresi, (20 Ocak 1947-31 Ocak 1947), Akın Matbaası, Ankara 1947.
KESKİN, Nuray E. “II. Meşrutiyet’te Yeni Düzen Arayışı”, 18. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Kamu Yönetiminde Reform, TODAİE, Ankara 2009, s.225-236.
KİLİ, Suna- Şeref, Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2000.
MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇE VE MALİ KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, Vilayetler ve Mahallî İdareler Mevzuatı (1864-1996), Maliye Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997.
ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840–1880), TTK Yayınları, Ankara 2000.
ORTAYLI, İlber, “Türkiye’de Taşra Yönetim ve Yöneticiliğinin Evrimi”, Türkiye’de Mülkî İdare Amirliği, Editör Kurthan Fişek, Türk İdareciler Derneği Yayınları, Ankara 1976, s. 1-22.
ÖNEN, Nizam - REYHAN, Cenk. Mülkten Ülkeye Türkiye’de Taşra İdaresinin Dönüşümü (1839-1929), İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
YAMAN, Talat Mümtaz, “Osmanlı İmparatorluğu Mülkî İdaresinde Avrupalılaşma”, İdare, , S.142, İkinci kanun (Ocak) 1940, s. 1466-1547.
Düstur, üçüncü tertip, C.14, Başvekalet Devlet Matbaası, Ankara 1954.
Düstur, üçüncü tertip, C.17, Başvekalet Devlet Matbaası, Ankara 1936. “Encümen-i Mahsus Tarafından Tadilen Tanzim Olunan İdare-i Vilayet Kanunu Layihasıyla Esbab-ı Mucibe Mazbatası”, Meclis-i Mebusan Levayih ve Tekalif-i Kanuniye ve Encümen Mazbataları (MMLTKEM), Sene: 1326-1327, Sıra No: 26, TBMM Basımevi, Ankara 1992, s. 56-81.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Devre (D).1, C.5, TBMM Basımevi, Ankara 1981.
TBMMZC, D.1, C.6, TBMM Matbaası, Ankara 1943.
TBMMZC, D.1, C.12, TBMM Matbaası, Ankara 1958.
TBMMZC, D.1, C.13, TBMM Matbaası, Ankara 1958.
TBMMZC, D.2, C.1, TBMM Matbaası, Ankara 1961.
TBMMZC, D.2, C.4, TBMM Matbaası, Ankara 1968.
TBMMZC, D.2, C.7, TBMM Matbaası, Ankara 1970.
TBMMZC, D.2, C.8, TBMM Matbaası, Ankara 1975.
TBMMZC, D.2, C.25, TBMM Matbaası, Ankara yy. yok.
TBMMZC, D.2, C.33, TBMM Matbaası, Ankara yy. yok.
TBMMZC, D.3, C.3, TBMM Matbaası, Ankara yy. yok.
TBMMZC, D.3, C.10, TBMM Matbaası, Ankara yy. yok.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları (TBMMGCZ), D.1, C.3, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985.
DAB, CHPK, 490.1.0.0/ 212.840.1: Dahiliye Vekaletinin CHP Büyük Kurultayına Umumi İşler ile İlgili Sunduğu Rapor.
DAB, BMGMK, 30.10.0.0/2.11.1: Cumhurbaşkanının Yaptığı Yurtiçi Gezilerde Dahiliye Vekaletini İlgilendiren Konularda Kendisinin Verdiği Direktifler Çerçevesinde Bu Vekalet Tarafından Hazırlanan Dokuz Adet Rapor.
DAB, BMGMK, 30.10.0.0/67.445.4: CHP Grubu Mahallî İdareler Encümeni Raporu.
“Cemil Bey’in Beyanatı”, Cumhuriyet, 13 Nisan 1925.
“Tetkikat-ı Mülkîye”, Cumhuriyet, 4 Haziran 1925.
“Tetkik Heyetleri”, Hakimiyeti Milliye, 21 Mayıs 1925.
“Taksimat-ı Mülkîye”, Hakimiyeti Milliye, 29 Teşrinievvel 1925.