Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Çimento Sanayi: Arkitekt Dergisi Üzerinden Bir Değerlendirme

Sanayileşme ile birlikte yapı üretiminin ana bileşenlerinden biri haline gelençimento, betonarme yapım sisteminin gelişimiyle tüm dünyada yaygınlık kazanmış;Türkiye’deki mimarlık pratiğinin çimento ile ilişkisi ise, geç 19. yüzyıldabaşlamasına rağmen, yaygın olarak kullanımı tüm dünya ile eşzamanlı olarak 20.yüzyılın ilk yarısında gerçekleşmiştir. Erken Cumhuriyet Dönemi’nin çağdaşlaşmave modernleşme ideali doğrultusunda, büyük ölçüde Batılı ülkelerdeki modernkentsel ve mimari pratikler örnek alınarak başlatılan kapsamlı imar ve yapımfaaliyetlerinin dayandığı temel malzeme çimento olmuştur. Ancak, Osmanlı’dandevralınan çimento sanayinin yetersizliği ve dönemin ekonomik sıkıntıları, çimentosanayinin geliştirilmesine izin vermemiş ve yoğun yapı üretiminin gerektirdiğiçimento talebinin karşılanmasında büyük sorunlar yaşanmıştır. Böylelikle, 1950’liyıllara kadar sürecek olan çimentonun üretilmesi ve temin edilmesindeki sorunlar,erken Cumhuriyet yıllarının mimari ortamı ve yapı üretimi üzerinde belirleyiciolmuştur. Bu bağlamda, bu makale ile Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde çimentosanayinin gelişiminin, dönemin kendi dinamikleri içerisinden yapılan birokumayla, mimarlık ortamı ve yapı üretimi ile olan ilişkisi ortaya konmakta;böylelikle, bugüne kadar mimarlık yazınında kendine oldukça az yer edinebilmiş bukonunun tartışmaya açılması ve mimarlık literatürüne katkı sağlanmasıhedeflenmektedir.

History of the Cement Industry in Early Republican Turkey: A Review through Arkitekt Journal

Cement, which has become one of the main components of building production with industrialization, has become widespread throughout the world and simultaneously Turkey, in 20th century, with the development of reinforced concrete system. As a result of the extensive construction activities initiated within the framework of modernization in the early Republican period, that were largely based on modern urban and architectural practices in the western countries, the demand for cement has come to the fore. However, the inadequacy of the cement industry, which was taken over from the Ottoman Empire and the economic conditions of the period, has not allow the cement industry to develop and there has arisen serious problems in meeting the demand for cement required by extensive building production. Thus, the problems in production and supply of cement, which lasted until the 1950s, has become determinative on the architectural culture and building production of the early Republican years. In this context, the article addresses the development of the cement industry in the early Republican Turkey, within its relations to architectural agenda and building production, by a reading through the inner dynamics of the period. Thus, the article aims to open this subject up for discussion, which has been investigated and discussed in architecture literature to a very small extent.

PDF

___

AKIN, Günkut, “20. Yüzyıl Başında İstanbul: Toplumsal ve Mekânsal Farklılaşma”, Ed. İpek Akpınar, Osmanlı Başkentinden Küreselleşen İstanbul’a: Mimarlık ve Kent, 1910-2010, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2010, s. 20-30.
“Kurt Çimento Reklamı”, Arkitekt, S.1, 1931.
“Kurt Çimento Reklamı”, Arkitekt, S.2, 1931.
“Aslan ve Yunus Çimento Reklamları”, Arkitekt, S.4, 1933.
“Çimento Fiyatları ve (Simer) Yol”, Arkitekt, S.7, 1934, s. 222.
“Haberler”, Arkitekt, S.9-10, 1934, s. 299.
“Çimento Buhranı Var. Bu Yüzden Fiyatlar Yükseliyor”, Arkitekt, S.8, 1936, s. 244.
“Duyumlar”, Arkitekt, S.9, 1936, s. 273-274.
“Duyumlar”, Arkitekt, S.10-11, 1937, s. 313-314.
“Duyumlar”, Arkitekt, S.9, 1937, s. 267.
“Şehrimizde Çimento Buhranı” Arkitekt, S.3, 1938, s. 96.
“Haberler: İstanbul’un Çimento İhtiyacı”, Arkitekt, S.9-10, 1941, s. 236.
“Haberler: İstanbul’a Çimento Verilmiyor”, Arkitekt, S.11-12, 1941, s. 284.
“Haberler: İstanbul Halkına Çimento Verilemiyor”, Arkitekt, 1943, S.3-4, 1943, s. 94.
“Haberler”, Arkitekt, S.5-6, 1943, s. 140-141.
“Haberler”, Arkitekt, S.7-8, 1943, s. 187-189.
“Haberler: Ağustos Çimento Kontenjanı”, Arkitekt, S.7-8, 1944, s. 193.
“Sivas Çimento Fabrikası”, Arkitekt, S.9-10, 1944, s. 195-197.
“Sivas Çimento Reklamı”, Arkitekt, S.11-12, 1945.
“Haberler: Çimento Satışları Hakkında Yeni Kararlar Alındı”, Arkitekt, S.3-4, 1947, s. 102.
“Sivas Çimento Fabrikası Genişletilecek”, Arkitekt, S.5-6, 1948, s. 143.
“Lion Çimento reklamı” Arkitekt, S.5-6, 1948.
AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye’nin Düzeni: Dün, Bugün, Yarın, Birinci Kitap, Tekin Yayınevi, Ankara 1996.
BATUR, Afife, “1925-1950 Döneminde Türkiye Mimarlığı”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 209-234.
BATUR, Afife, “Geç Osmanlı Mimarlığında Betonarme Yapım Tekniği”, 2. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi, 6-8 Ekim 2004, İstanbul, s. 1-15.
BCA, 30-18-1-1/17-90-15, 09.02.1926.
BCA, 30-18-1-1/18-28-11, 04.05.1926.
BCA, 30-18-1-1/21-68-5, 03.11.1926.
BCA, 30-18-1-2/3-30-19, 15.05.1929.
BCA, 30-18-1-2/28-39-20, 18.05.1932
BCA, 30-18-1-2/71-2-13, 09.01.1937.
BCA, 30-18-1-2/84-62-6, 09.07.1938.
BCA, 30-18-1-2/84-75-18, 17.08.1938.
BCA, 30-18-1-2/87-47-20, 25.05.1939.
BCA, 30-18-1-2/97-124-13, 02.03.1942.
BCA, 30-18-1-2/100-100-12, 02.12.1942.
BCA, 30-18-1-2/102-56-4, 26.07.1943.
BCA, 30-18-1-2/105-39-16, 10.06.1944.
BCA, 30-18-1-2/109-62-17, 18.10.1945.
BOZDOĞAN, Sibel, Modernizm ve Ulus’un İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür, Metis Yayınları, İstanbul 2002.
CEZAR, Mustafa, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, Akbank Yayınları, İstanbul 1991.
ÇELİK, Zeynep, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
DÖLEN, Emre – Murat Koraltürk, İlk Çimento Fabrikamızın Öyküsü 1910-2004, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2004.
KUBAN, Doğan, İstanbul Bir Kent Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
SAYAR, Zeki, “Meslek Politikası: Bu Tedbirlerle Çimento Buhranı Önlenemez”, Arkitekt, S.7-8, 1947, s. 151-152.
SELAH, Zeki, “Türkiye’de Çimento Bir Lükstür”, Arkitekt, S.5, 1934, s. 155-156.
SEY, Yıldız, Türkiye Çimento Tarihi, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2003.
TBMM Zabıt Ceridesi, “Teşvik-i Sanayi Hakkında 1/1095 numaralı Kanun Layihası”, Devre: II, Cilt: 32, İçtima Senesi: IV, 28.05.1927
TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre: V, Cilt: 22, İçtima: 3, 05.01.1938
TBMM Zabıt Ceridesi, “Milli Korunma Kanunu Layihası (1/301)”, Devre: VI, Cilt: 8, İçtima: 1, 18.01.1940
TMBB Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt: 28, İçtima: 4, 11.11.1942.
TBMM Zabıt Ceridesi, “Varlık Vergisi Hakkında Kanun Layihası (1/877)”, Devre: VI, Cilt: 28, İçtima:4, 11.11.1942.
YURTOĞLU, Nadir, “Kalkınmanın Önemli Bir Unsuru, Kuruluşundan 50. Yılına Türkiye’de Çimento Sanayi (1910-1960)”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XXXI, Sayı: 92, Güz 2015, s. 113-164.
YÜCEL, Fikret, Cumhuriyet Türkiyesi’nin Sanayileşmede İlk Önemli Adımı: Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı 1934-1938, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası, Ankara 2014.
YÜCEL, Fikret, Cumhuriyet Türkiyesi’nin Sanayileşme Öyküsü, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Yayınları, Ankara 2015.
http://www.tcma.org.tr/, Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği, 14.07.2018