Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme

Türkçede söz yapımında yer almasına karşın gereği gibi üzerinde durulmayan eksiltili yapıdan sözlükselleşme yolu ile söz varlığımıza katılmış sözcükler bulunmaktadır. Bu sözcüklerin büyük bir bölümü Türkçenin tarihsel dönemlerinde yaşadığı gelişmelerle sözlükselleşirken bir bölümü de günümüzde henüz sözlükselleşme aşamasında görülmektedir. Ne yazık ki Türkçede sözlükselleşme bütün yönleriyle ele alınıp işlenmiş değildir. Türkçede sözlükselleşmenin gereği gibi ele alınmamasına karşılık söz varlığından çeşitli örnekler üzerine yapılan çalışmalarda eksiltili yapıdan söz türetme konusuna yalnızca birkaç sözcüğün kökenbilimi yönünden incelenmesi sırasında değinildiği tanık olunur. Türkçede sözlükselleşmenin başlı başına incelenmesi gereken alanlarının bulunmasının yanı sıra sözlükselleşmenin biçimbilimi, anlambilimi ve kökenbilimi çalışmalarında daima göz önüne alınması gerektiğini belirtmeliyiz. Söz varlığımızdaki ögelerin yapılarının çözümlenmesinde, anlam olaylarının açıklanmasında sözlükselleşme konusunda yapılacak çalışmalar önem taşımaktadır. Bu yazıda Türkçedeki söz yapım türleri, sözlükselleşme açısından değerlendirildikten sonra eksiltili yapıdan sözlükselleşmeye ve sözlükselleşme aşamalarına değinilecektir. Türkçede söz yapımı denilince çoğunlukla ekleme yoluyla yapılan türetmeler akla gelir. Oysa Türkçede söz yapımında başvurulan başka yollar da bulunmaktadır. Yazımızda öncelikle Türkçede söz yapım türleri yeni bir bakış açısıyla değerlendirilecektir. Anlık oluşumlardan kurumsallaşmaya ve nihayet sözlükselleşmeye uzanan süreçte art zamanlı örneklerden yola çıkılarak sözcüklerin eksiltili yapıdan bugünkü yapıya gelişleri ve sözlükselleşmenin türleri incelenecektir. Araştırmada örnek olarak ele alınacak sözcüklerin bugünkü yapı ve anlamlarına nasıl ulaştıkları ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bununla birlikte art zamanlı örneklerin yanı sıra sözlükselleşmenin eş zamanlı örneklerine de değinilecektir.

Lexicalization from Elliptical Structures in Turki

Though it is not a part of our lexicon entirely as a concept, there are words in Turkish vocabulary, which have been lexicalized via elliptical structures. Most of these words were lexicalized in line with the historical developments of Turkish, while there are still words, which are on the verge of lexicalization. Unfortunately all aspects of lexicalization in Turkish are not researched yet. Since lexicalization has not been discussed thoroughly, it can be said that there are only a few words of which etymologies have been examined. It needs to be emphasized that lexicalization needs to be examined as a term itself. Furthermore, it needs to be taken into consideration in morphology, semantic and etymology studies. Therefore, in order to analyze the structures and explain the meaning differences in our lexicon, lexicalization studies are really important. In this article, lexicon creation ways will be evaluated in terms of lexicalization, and lexicalization will be discussed with its elliptical structure. As Turkish word formation, known mostly through the insertion of the affixation comes to the mind. However, in Turkish, there are some ways that are used in the word formation. Turkish word formation types will be considered with a new perspective. Taking the starting point from diachronic examples, lexicalization types will be examined from their spontaneous structures to institutionalization and finally lexicalization stages. In this paper some of the words will be discussed as an example of the lexicalization that how these words have reached to the todays structure and meaning. In addition, synchronous examples of lexicalization are also going to be handled.

PDF

___

Adams, V. (1982). An introduction to modern English word-formation. Essex: Longman Ağaoğlu, A. (2000). Anayasamı istiyorum. Hürriyet gazetesi. 27 Nisan 2014 tarihinde http://hurarsiv.hurriyet.com.
tr/goster/printnews.aspx?DocID=-129737 adresinden erişildi. Ahmet Rasim. (1928). Muharrir bu ya!. İstanbul.
Ahmet Vefik Paşa. (1876). Lehce-i Osmanî (1. bs.). İstanbul: Tabhane-i Amire.
Akalın, Ş. H. (2014). Türkçede söz yapımı yolları ve sözlükselleşme, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsünün 11-14 Kasım 2014 günlerinde düzenlediği XI. Millî Türkoloji Kongresine sunulan bildiri.
Akşehirli, S. (Nisan 2012). Türkçede ad+ad(s)ı biçimindeki ad bileşiklerinin sözlükselleşmesi. 26. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Isparta'da sunulan bildiri. Bildirinin tam metnine 27 Nisan 2014 tarihinde https://www.academia.
edu/4124942/Turkcede_ad_ad_s_I_Bicimindeki_Ad_Bilesiklerinin_Sozluksellesmesi adresinden erişildi.
Başar, H. (1999). Sınıf yönetimi. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Bauer, L. (1991). English word-formation. Cambridge-New York-Port Chester-Melbourne -Sydney: Cambridge University Press.
Bauer, L. (1994). Watching English change. London-New York: Longman Brinton, J. L., Traugott, E. C. (2005). Lexicalization and language Change. Cambridge-New York-Melbourne- Madrid-Cape Town-Singapore-Sao Paulo: Cambridge University Press.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat (30. bs). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Crystal, D. (2001). A dictionary of language (2nd ed.). Chicago: University of Chicago Press.
Eker, S. (2003). Çağdaş Türk dili (2. bs.). Ankara: Grafiker Yayınları.
Ercilasun, A. B., Aliyev, A. M., Şayhulov, A., Kajıbek, E. Z., Konkobayuulu, K., Yusuf, B. ve diğerleri. (1991).
Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, A functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara.
Ergin, M. (1972). Türk dil bilgisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları
Evliya Çelebi. (t.y.). Seyahatname. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı 308. Cilt VII.
Gültekin, O. (2010). İstanbul kadı sicilleri Üsküdar mahkemesi 17 numaralı sicil (H. 956 - 963 / M. 1549 - 1556, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayını.
Güntekin, R. N. (2002). Akşam Güneşi. İstanbul: İnkılap Kitabevi
Hohenhaus, P. (2005). Lexicalization and institutionalization. Stekauer, P., Lieber, R. (Ed.). Handbook of wordformation (353-373). Springer.
İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, A. S. (2013). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kâşgarlı Mahmud. (2008). Divanü lugati't-Türk (Tıpkıbasım). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları
Kestelli R. N. (2004). Resimli Türkçe kamus. R. Toparlı, B. T. Aksu, C. S. Kanoğlu, S. Türkmen (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
M. Bahaeddin. (1923). Yeni Türkçe lügat. İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
Mütercim Asım. (1870). Tıbyan-ı nafi der terceme-i burhan-ı katı. İstanbul: Matbaa-i Amire Nişanyan, S. (2009). Sözlerin soyağacı çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları
Orucov, ?., Abdullayev B., R?himzad? N. (2006). Az?rbaycan dilinin izahlı lüğ?ti. Bakı: Ş?rq-Q?rb. Sarı, İ. (2013). Dilde yeniden adlandırma ihtiyacı: retronimler. Türkbilig, 25: 55-63.
Şemsettin Sami. (1900). Kamus-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası.
Şeyhülislam Mehmet Esat Efendi. (1999). Lehcetü'l-lügat, A. Kırkkılıç (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tahiroğlu T. B., Akalın Ş. H., Özkan, B., Yalçınkaya, S. (2011-2014). Türkiye Türkçesi Çevrim İçi Haber Metinlerinde Yeni Sözlerin (Neolojizm) Otomatik Çıkarımı Projesi. TÜBİTAK-SOBAP Projesi No. 111K223.
27 Nisan 2014 tarihinde http://turkoloji.cu.edu.tr/derlem/index.php?a=mongo/demo_index adresinden erişildi.
Tulum, M. (2011). Meninski'nin Thesaurus'u ve 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDAK. (1935). Osmanlıcadan Türkçeye cep kılavuzu. İstanbul: Türk Dili Araştırma Kurumu Yayınları.
TDK. (1945). Türkçe sözlük (1. bs.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK. (1955). Türkçe sözlük (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK. (1983). Türkçe sözlük (Genişletilmiş 7. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK. (2005). Türkçe sözlük (10. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK. (2009). XIII. Yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, TDK. (2011). Türkçe sözlük (11. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (1976). Uygurca metinler II, Maytrisimit, burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma, Uygurca iptidaî bir dram. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig dizini üzerine. Belleten. XLV/2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uysal, S. S. (2014). Türkçe'de yaratılan Fransızca sözcükler ve Türkçe'de anlamları değiştirilen Fransızca sözcükler, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Uzun, N. E. (2006). Biçimbilim temel kavramlar. İstanbul: Papatya Yayıncılık.