BERKE HAN DÖNEMİNDE İSLAM DİNİNİN ALTIN ORDA DEVLETİ'NE ETKİSİ

Cengiz Han liderliğinde bir araya gelen Türk ve Moğol kabileleri, XIII.yüzyılda başlayan fütuhatları neticesinde Asya kıtası dahil Avrupa, Anadolu ve Ortadoğu topraklarının bir kısmını istila etmeyi başarmışlardır. Adeta cehennem etkisi yaratan bu istilalar sonucunda Cengiz Han’ın torunu Batu Han liderliğinde 1237-1241 yılları arasında başlatılan batı seferi sonucunda Volga nehrinin kıyısında Altın Orda Devleti kurulmuştur. Cuci neslinin kurmuş olduğu bu Türk-Moğol devleti, diğer Cengizli devletlerinden farklı birtakım özellikleri içinde barındırmaktadır. Bu farklı özelliklerden biri İslam dinini ilk kabul eden Cengizli devleti olmasıdır. Müslümanlığın daha önceleri Volga bölgesinde VIII.yüzyıllar da gelmesi Altın Orda’nın İslam dinine girmesinde etkisi çok büyük olmuştur. Altın Orda devletinin İslam dinine girmesi ve yayılmasında Yeseviyeliğin alt dallarından biri olan Kübreviyye tarikatının Bâharziye kolunun etkili olduğu bilinmektedir. Muhtelif kaynaklarda Berke Han’ın Müslüman olması ile ilgili de çok çeşitli bilgiler bulunmakta ve araştırmacılar arasında da çok tartışılan bir konu olmuştur. İslam dinini benimseyen Berke Han’ın hükümdar olduğu yıllarda devletin dış siyasetinde önemli bir takım değişiklikler meydana gelmiştir. Nitekim Berke Han, kendi öz kuzeninin kurmuş olduğu İlhanlı Devletine Abbasi hilafetini yıkıp halifeyi öldürdüğü gerekçesiyle karşı ileri bir harekât başlatmış ve bunun için de Memlüklü Devleti ile ittifak içerisinde bulunmaktan kaçınmamışlardır. Söz konusu bu ittifak neticesinde Altın Orda devletine birtakım ünlü din âlimleri gelmiş ve ülkede İslam’ın yayılmasına katkıda bulunmuşlardır. Muhtelif kaynaklardan edinilen bilgiler ışığında Berke Han dönemi için ülkenin dış politikasının değişmesinde İslam dinin önemli bir etkisinin bulunmadığını Berke Han’ın İslam dinini politik bir araç olarak kullandığına ilişkin bilgiler bulunmaktadır. Özellikle Altın Orda ve İlhanlılar arasında itilaflı bölge olan Azerbaycan ve Kafkasya topraklarında yaşanan gelişmeler Berke Han’ın Memlüklüler ile ittifak girişiminde bulunmasına neden olmuştur. Türkiye’de Altın Orda tarihi üzerine yapılan araştırmalar yüzeysel olmakla birlikte İslam dininin devlete olan etkisi de çok kısıtlı sayıda araştırılmıştır. Araştırılan konular daha çok Moğolların İslamiyet’e girmeleri ve Altın Orda hükümdarlarının İslam dini için yaptığı birtakım İslami faaliyetler üzerine olmuştur. Söz konusu çalışmanın amacı literatür eksiliğinden dolayı oluşan boşluğu doldurmak ve özellikle İslam dininin Altın Orda’ya etkisinin olup olmadığının daha iyi anlaşılmasını amaçlamaktadır. Söz konusu çalışmada ilk olarak Altın Orda Devleti’nin kurulmadan önce İslam dininin Volga bölgesine nasıl yayıldığı ve Altın Orda kurulduktan sonra İslam dinine geçişi arasındaki bağlantı ortaya koyulacaktır. Akabinde Berke Han’ın İslam dinine girmesi üzerine yer alan tartışmalar gün yüzüne çıkarılıp bir sonuca varılmaya çalışılacaktır. Ayrıca Müslümanlığı kabul eden Berke Han döneminde İslam dininin Altın Orda devletine etkisi ve bununla beraber dini politik bir araç olarak kullanıp kullanmadığına ilişkin tartışmalara da bir cevap aranacaktır.

THE EFFECT OF ISLAMIC RELIGION IN THE GOLDEN HORDE STATE DURING THE REIGN OF BERKE KHAN

The Turkish and Mongolian tribes, who came together under the leadership of Genghis Khan, succeeded in invading parts of the European, Anatolian and Middle Eastern lands, including the Asian continent, as a result of their conquests that began in the 13th century. As a result of these devastating invasions, the Golden Horde State was established on the banks of the Volga river as a result of the western expedition initiated between 1237-1241 under the leadership of Batu Han, the grandson of Genghis Khan. This Turkish-Mongolian state, founded by the Cuci generation, has some characteristics different from the other Genghisian states. One of these different features is it was the first Genghisian state to adopt the religion of Islam. The arrival of Islam in the Volga region in the 8th century has had a great effect on the Golden Horde's conversion to Islam. It is known that the Bâharziye branch of the Kübreviyye order, which is one of the sub-branches of Yeseviyya, was effective in the conversion of the Golden Horde to Islam and its spread. There are various information about Berke Khan's conversion to Islam in various sources, and it has been a highly debated issue among researchers. During the years when Berke Khan, who adopted the religion of Islam, was ruler, some important changes occurred in the foreign policy of the state. As a matter of fact, Berke Han started a further operation against the Ilkhanid State founded by his own cousin that he destroyed the Abbasid caliphate and killed the caliph, and for this they did not hesitate to ally with the Mamluk State. As a result of this alliance, some famous religious scholars came to the Golden Horde state and contributed to the spread of Islam in the country. In the light of the information obtained from various sources, there is information that the religion of Islam did not have an important effect on the change of the foreign policy of the country for the period of Berke Khan, and that Berke Khan used Islam as a political tool. Especially the developments in Azerbaijan and the Caucasus lands, which are the disputed regions between the Golden Horde and the Ilkhanians, caused Berke Khan to attempt an alliance with the Mamluks. The research on the history of the Golden Horde impact on the state of Islam in Turkey is superficial, also investigated insufficiently. The researched subjects mostly focused on the conversion of Mongols to Islam and some Islamic activities carried out by the rulers of the Golden Horde for the religion of Islam. The aim of the study in question is to fill the gap caused by the lack of literature and especially to better understand whether the religion of Islam has an effect on the Golden Horde. In the aforementioned study, first of all, the connection between how Islam spread to Volga region before the Golden Horde was established and the conversion to Islam after the Golden Horde was established will be revealed. Subsequently, discussions on Berke Khan's conversion to Islam will be brought to light. In addition, an answer will be sought for the discussions about the effect of Islam on the Golden Horde state during the period of Berke Khan, who accepted Islam, and whether he used religion as a political tool.

PDF

___

ARSLAN, İhsan, Moğollar Arasında İslamiyetin Yayılışı, Onur Akademi,İstanbul,2018.
ELDAROV, Murat, İslamiyet’in Hazarlar Arasında Yayılması,Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Kayseri,2006.
GARUSTOVİÇ, G.H, ”Religioznaya situatsiya v Zolotoy Orde: Glazami Sovremennikov”, İslam i Vlast v Zolotoy Orde, Akademia Nauk Respublikası Tatarstan, Kazan,2012,s.73-97.
GARUSTOVİÇ, G.H., “Srednevekovıe Avtorı O Rasprostranenii İslama v Uluse Cuci”, Bestnik Akademia Nauk, V.17,no3, Başkurdistan , 2012,s.55-61.
GROUSSET,Rene, Bozkır İmparatorluğu,trc.M.Reşat Uzmen,Otuken Yayınları,İstanbul,1980.
GÜNDOĞDU, Abdullah, “Altın Orda Sahasında İslamlaşma ve Sonuçları”, Volga Ural bölgesinde İslam Medeniyeti İkinci Milletlerarası Sempozyum bildirileri , IRCIA(Proceedings of The Second International Symposium on Islamic Civilasition in Volga-Ural region) Kazan, Tataristan, 24-26 Haziran 2005,s.233-248.
HACI, Ötemiş,, Cengiznâme, haz.Tuncer Gülensoy, Bilge Kültür Sanat, İstanbul,2020.
İZMAYLOV, İ.L,”Prinyatie İslama v Uluse Cuci:Priçinı i Etapı İslamizatsii”, İslam i Vlast v Zolotoy Orde, Akademia Nauk Respublikası Tatarstan, Kazan,2012,s.98-115.
KAFALI, Mustafa, ”Batu Han”, Diyanet İslam Ansiklopedisi,C.V,İstanbul,2012,s.8-10.
KALAN, Ekrem,”Nümismatik Materyallere göre İslamlaşma sürecinde Altın Orda Hanlarının kullandığı isim ve unvanlar(1227-1357)”,Karadeniz Araştırmaları,C.IX,Ankara,2012,s.23-34.
KEMALOĞLU, İlyas, ”Saray”,Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.34, İstanbul, 2009,s.121-122.
KİTAPÇI, Zekeriya, Türk Moğol Boyları Arasında İslâmiyet,Yedikubbe Yayınları,Konya,2005.
KORKMAZ, Akhun Telli, Altın Orda Devleti’nde Din, Berikan Yayınevi, Ankara,2018.
KURAT, Akdes Nimet, IV.XVIII. Yüzyıllarda Karadenizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1972.
MALOV, N. M., MALIŞEV, A. B., RAKUŞİN, A. İ., Religiya V Zolotoy Orde, Saratovskiy Gosudarstvennıy Universitet, 1998.
ÖZCAN, Altay Tayfun, “Sartak Han”, Tarihin ve Tarihçinin İzinden: Kazım Yaşar Kopraman Armağanı, TKAE yayınları., Ankara 2014,s.171-190.
POÇEKAEV, Roman,,Tsari Ordınskie Biyografii Hanov i Praviteley Zolotoy Ordı, Evraziya, S.Petersburg, 2012.
RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü,Ankara 1993.
Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’ut Tevârih, çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
RİCHARD, Jean, ”Berke Han’ın İslam’a girişi ve Altın Orda Hanlığında İslamiyetin Yayılışı”, çev.Abdulkadir Yuvalı, Türk Kültürü, S.306,1988,s.634-642.
SAYFETDİNOVA,E.G.,”Müslümanskaya Kultura Zolotoy Ordı po svedeniyam srednevekovıh arabskiy istoçhikov”,Minbar,İslamic Studies,2019,s.689-702.
ŞEREMETEV, A.G., ”Religioznıy Faktor vo vneşney Politike Zolotoy Ordı”, İzvestiya Saratovkovo Universiteta, Novaya Seria,,2013,s.3-8.
ŞEREMETEV, A.G.,,”Religioznıy Faktor v Politiçeskoy Jizni Zolotoy Ordı” Dissertaцya stepeni kandidata,Saratov,2014.
TIESENHAUSEN, W.De,, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev.İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Matbaası, İstanbul,1941.
ULUDAĞ, Süleyman, “Bâherzî,Seyfeddin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi,C.4,İstanbul,1991,s.474-475.
VASİLEV, Dmitry V., “Altın Orda: Tarih, Ekonomi ve Kültür”,çev.M.Bilal Çelik, Kuruluş ve Çöküş Sürecinde Türk Devletleri Sempozyum Bildirileri,Sakarya,2008.,s.153-170.
VİKTOROVİÇ, Vasilev Dimitriy, islam v Zolotoy Orde(istoriko- arhelogiçeskoe issledovanie),Federalnoe Agentstvo po obrazovaniü Astrahanskiy Gasudarstvennıy Universitet,Astrahan,2007.
YAKUBOVSKİY, A.Yu., Altın Orda ve Çöküşü, çev.Hasan Eren, Kültür Bakanlığı Yayınları,Ankara,1976.