Salim KÜÇÜK

Türk lehçeleri söcüklerinde somutlaştırma yoluyla yapılmış renk adları

Her milletin kendine özgü bir kavram ve dil içi dünya görüşü vardır. Renk adlandırmaları da bu dünyanın küçük, ancak anlamlı ve gerekli bir parçasıdır. Türkçe, renkler yönünden zengin bir dil olmakla birlikte bu zenginlik nitelik ve nicelik olarak ortaya konulamamış ve gereği gibi değerlendirilememiştir. Türkiye Türkçesinde doğadan hareketle üretilmiş renk adlarından yola çıkarak Türk lehçeleri sözlüklerindeki somutlaştırma yoluyla yapılmış renk adlarını incelemeyi amaçlayan bu çalışmada öncelikle Türkiye Türkçesinin zenginliği ortaya konulmuştur. Böylece diğer lehçelerle Türkiye Türkçesi arasında karşılaştırma yapma imkânı sağlanmıştır. Standart dili kapsayan bu çalışmada Türkiye Türkçesi dışında ağızlar dikkate alınmamıştır. Buna göre Oğuz Grubu lehçeleri içerisinde doğadan somutlaştırma yoluyla yapılmış renk adları yönünden en zengini ve en sistemlisi Türkiye Türkçesidir. Onu Azerbaycan Türkçesi izlemektedir. Uygur-Karluk Grubunda Uygur Türkçesi; Kıpçak Grubunda Kazak, Tatar ve Başkurt Türkçeleri; Sibirya Grubunda ise Hakas Türkçesi en zengin lehçedir.

The color names made through concreteness in Turkish dictionaries of dialects

Each community has its own concept and a point of view about its language. Naming the colors is therefore the inevitable, meaningful and a little part of this view. Despite having a rich concept of color, this richness of color in contemporary Turkish hasn’t been adequately studied and evaluated in terms of quality and quantity. Starting out examining the names of the colors produced by making use of the nature this study has aimed at studying the act of concretizing the color names in Turkish dictionaries of dialects. By this aim the richness of Turkey Turkish has been priorly determined in the concrete. Thus an opportunity for making comparisons with other dialects has been supplied. This study has included the dialects having standard languages and the dialects out of Turkey Turkish hasn’t been taken into account. According to this, Turkey Turkish is the richest and the most systematic dialect within the dialects of Oguz in terms of the color names made through concretizing from the nature. Azerbaijan Turkish follows it. The richest dialects are Uigur Turkish in Uigur-Karluk group, Kazak, Tartar and Bashkir in Kipchak group and the Khakas in the Siberia group.

PDF

___

ABDULDAEV, E, D. İsaev (1984), Kırgız Tilinin Tüşündürmü Sözdügü, Frunze: Mektep Baspası.
AÇIKGÖZ, Halil, Fuat Ganiyev (1997), Tatarca-Türkçe Sözlük, Editörler: Asiya Rahimova, Prof. Dr. Fuat Ganiev, İstanbul.
AFANASEV, M. P. vd. (1976), Saha Tılın Dialektologiçeskay Tıldıta, Dialektologiçeskiy Slovar Yakutskogo Yazıka, Moskva: "Nauka" İzdatelstvo.
AGİŞEV, İ.M. vd. (1993), Başkurt Tilinir) Hüzligi, C. I II, Meskev: Tarih, Til, Hem Edebiyet İnstitut.
AHMETYANOV, Rifkat (1998), Türkçe-Tatarca Sözlük, Kazan.
AKDOĞAN, Gülser ve Özgür Aydın (1995), "Renklerin Adlandırılması ve Dil-Gerçek Sorunu", Dil Dergisi, Ankara, 28. 49-66.
AKDOĞAN, Yaşar (1999), Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük, İstanbul: Beşir Kitabevi.
AKSAN, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil ve Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKSAN, Doğan (1999), Türkçenin Gücü, Ankara: Bilgi Yayınevi.
AKSU, Nurettin, Ayfer Işık (hzl.) (1997), Türkiye Türkçösü-Kırgız Türkçösü Sözdügü, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C.I-II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
ARIKOĞLU, Ekrem (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
ARIKOĞLU, Ekrem, Klara Kuular (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AYVAZOĞLU, Beşir (2001), "Çiçek ve Renk Adlarına Dair", Türk Yurdu, Ankara, 162-163 (21):62-65.
BABOGLU, Nicolae, Ignat Baboglu (1998), Gagavuzça-Romınca, Rommca-Gagavuzça Sözlük, Chişinau: Lumına.
BASKAKOV, N. A. vd. (1991), Gagavuz Türkçesinin Sözlüğü (çev. Abdülmecit Doğru, İsmail Kaynak), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
BASKAKOV, N. A., T. M. Toşçakakova (1999), Altayca Türkçe Sözlük, (çev. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BASKAKOV A, H. A. (1963), Nogaysko-Russkiy Slovar, Nogayşa-Onsşa Sözdik, Moskva.
BASKAKOV A, N. A. vd. (hzl.) (1974), Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar, Moskva: İzdatelstvo "Ruskiy Yazık".
BATTAL, Aptullah (1997), İbni-Mühennâ Lügati, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BAYNİYAZOV, Ayabek, Canar Bayniyazova (2007), Türikşe-Kazakşa Sözdik, Editör: Kenan Koç, Almatı.
BAYRAKTAR, Nesrin (2003), Renk Adlarının Türkçenin Söz Varlığına Katkıları, VIII. Uluslar Arası Kİ BATE K Edebiyat Şöleni, 16-20 Ekim, Çanakkale.
BAYRAM, Bülent (2007), Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Konya: Tablet Yayınları.
BİRAY, Nergis (2009), Türkiye'deki Afgan Kazakları Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BOROVKOV, A. K. vd. (1959), Üzbekça-Rusça Luğat, Moskva: Davlat Neşriyatı.
CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabeyi.
CİRTAUTAS, ilse Laude (1961), Der Gebrauch Der Farbbezeichnungen In Den Turkdialekten, Ural-Altaische Bibliothek, Fortsetzung Der "Ungarischen Bibliothek", Herausgegeben von: Omeljan Pritsak, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
CUMAKUNOVA, Gülzira (2005), Türkçe-Kırgızca Sözlük, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
ÇENELİ, İlhan (1982-1983), "Türkmen Türkçesi Sözlüğü", TDAY Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 29-84.
ÇULHA, Tülay (2006), Karaycamn Kısa Sözvarlığı, Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, Yayımlayan: Mehmet Ölmez, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
DEVELİ, Hayati (1992), Azerbaycan Türkçesi Lügati, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
DJANİBEKOV, E. A. vd. (1981), Russko-Nogayskiy Slovar, Obşestvenno-Politiçeskoy Terminologiy, Çerkessk.
DOERFER, Gerhard, Semih Tezcan (1980), Worterbuch Des Chaladsch, Editör: Edmond Schütz, Budapest: Akademiai Kiado.
DOĞAN, İsmail (2007), Mayalar ve Türklük, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı.
DOĞAN, İsmail(Tarihsiz), Kumük Türkçesi Sözlüğü, Basılmamış Eser.
DERLEME SÖZLÜĞÜ (DSa) (1993), C. II, B, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DERLEME SÖZLÜĞÜ DSb (1993), C. VI, G, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DERLEME SÖZLÜĞÜ DSc (1993), C. VIII, K, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DERLEME SÖZLÜĞÜ DSd (1993), C. IX, L-R, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DERLEME SÖZLÜĞÜ DSe (1993), C. X, S-T, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
EGOROV, V. G. (1964), Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatelstvo.
ETHEMOW, M. H. (hzl.) (1994), Başkurt Tilinin Grammatika Hüzligi, Ufu.
GANİYEV, Fuat vd. (1997), Tatarca-Türkçe Sözlük, Kazan-Moskva: İnsan Yayınevi.
GAYDARCİ, G. A. vd. (1973), Gaguzsko - Russko - Moldavskiy Slovar, • Pod Redaksiey: Prof. N. A. Baskakova, Moskva.
GAYDARCİ, G. A. vd.(1991), Gagavuz Türkçesinin Sözlüğü, Sorumlu Redaktör: Prof. N. A. Boskakov, Rusçadan Aktaranlar: Prof. Dr. İsmail Kaynak, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
GOÇİYAEVA, S.A, H. İ. Suyunçev (1989), Karaçay-Malkar-Orus Sözdük, Karaçayevo-Balkarsgo Russkiy Slovar, Moskva: Russkiy Yazık.
GÜLENSOY, Tuncer, Burul Sağmbayeva (2004), Kırgız Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Kırgız Türkçesi Sözlük, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
GÜZEL SANATLAR TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ (1968), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GÜZELANI, M. J. (2000), Malkar Tilni Şkol Angılatma Sözlüğü, Halçik, Elbrus.
GÜZELANI, M. J.(1996), Karaçay-Malkar Tilni Angılatma Sözlüğü, C. I, II, III, Nalçik: El-Fa Kitap Basma.
HACALOĞLU, Recep Albayrak (1992), Azerbaycan Türkçesi Dil Kılavuzu Güney Azerbaycan Sahası Derleme Deneme Sözlüğü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
HACIYEYA, Maarife, Celâl Tarakçı, Şahin Köktürk (1995), Azerbaycan Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Samsun.
HACIYEVA, Maarife, Şahin Köktürk, Mehebbet Paşayeva (1999), Azerbaycan Folklor ve Etnografya Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
HADCİP, E. H. (1968), Uygursko-Russkiy Slovar, Pod Redaktsiey: T. P. Rahimova, Moskva: İzdateltsvo Sovetskaya Entsiklopediya.
HASANOV, M. A, A. M. Hasanov (1997), İnglizse-Başkortsa-Russa Hüzlek, Ufa: Kitap.
HEYET, Cevad (2003), İki Dilin Karşılaştırılması (Mukayesetü'l-Lügateyn), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İSMAİL, Zeyneş (Tarihsiz). Türkçe-Kazakça Sözlük, Ankara.
KAKUK, Zsuzsa, Imre Baskı (Hzl.) (1999), Kasantatarisches Worterverzeichnis Aufgrund der Sammlung von Ignâc Kunos, Lektor: Arpad Berta, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARA, Mehmet (2000), Türkmence (Giriş-Gramer-Metin-Sözlük), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
KARAÇAY-MALKAR-ORUS SÖZLÜK (1989), (Redaktörler: E. R. Tenişeva, H. İ. Suyunçeva), Moskva: Karaçay-Çerkes İlmu İzlem İnstitut.
KARMOKOV, H. G., S. S. Gurtuev (1992), Kratkiy Russko-Kabardinsko-Balkarskiy Slovar, Nalçik: Nart.
KAYMAZ, Zeki (1997), "Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği", TDAY Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 251-341.
KENESBAEV, I. K. (1959), Kazak Tilinirj Tüsindirme Sözdigi, C. I, Almatı.
KENESBAEV, I. K.(1961), Kazak Tilinig Tüsindirme Sözdigi, C. II, Almatı.
KENESBAEV, I. K.(1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü (çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
KOÇ, Kenan, Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
KORAŞ, Hikmet (2009), "Türkiye'de Çağdaş Türk Lehçeleri ile İlgili Sözlük Çalışmaları ve 'Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü' Üzerine", Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4 Summer 2009, 761-789.
KORKİNA, E. İ. vd. (1972), Sahalı-Nuuççalıı Tıldıt, Moskva: Sovetstkay Ensiklopediya İzdatelstvo.
KORKMAZ, Zeynep (2010), "Türkçe Nasıl Bir Dildir?". Türk Dili, 679: 34-46.
KOWALSKI, Tadeusz (1996), Karayim Lehçesi Sözlüğü, Çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç, Ankara: Engin Yayınevi.
KRUEGER, John R. (1961), Chuvash Manual Introduction, Grammar, Reader, And Vocabulary, Bloomington: Indiana University.
KARŞILAŞTIRMALI TÜRK LEHÇELERİ SÖZLÜĞÜ, KILAVUZ KİTAP (KTLS) (1991), C.I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
KUBATBEK, Samatov (2003), Kırgız Tilindegi Örj-Tüs Sözdörünün Leksika-Semantikalık Cana Stilistikalık Münözdömölörü (Diahronduk Cana Sinhronduk Aspektter), Bişkek.
LEVİ, Boris Zaharoviç (1997), Russko-Karaimskiy Slovar, Urus-Karay Sözdük, Odessa.
MAGOMEDOV, A. G. (1969), Kumukça-Rusça Sözdük, Moskva: Sovetskaya Ensiklopediya İzdatelstvosu.
MUSABAEV, F. F. (1978), Orısşa-Kazakşa Sözdik, CI, Almatı.
MUSABAEV, F. F. (1981). Orısşa-Kazakşa Sözdik, C. II, Almatı.
MUSTAFAYEV, E. M. E., V. G. Şçerbinin (1972), Rusça-Türkçe Sözlük, Moskova: Sovetskaya Entsiklopediya Yayınevi.
NASKALÎ, Emine Gürsoy vd. (2007), Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
NECİP, Emir Necipoviç (2005), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (çev. Yrd. Doç. Dr. İklil Kurban), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
NEMETH, Gyula (1990), Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, (çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
NİZAMEDDİN, Mahmud, Ertuğrul Yaman (1993), Turkça-Özbekça, Özbekça-Turkça Lügat, Editör: Tahir Kahhar, Taşkent: Gafur Gulam Namındaki Edebiyat ve Sanat Neşriyat.
ORUCOV, E. E. (1966), Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C.I, Bakı: Elmler Akademiyası Neşriyyatı.
ORUCOV, E. E.(1980), Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C.II, Bakı: Elmler Akademiyası Neşriyyatı.
ORUCOV, E. E.(1983), Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C.III, Bakı: Elm Neşriyyatı.
ORUCOV, E. E.(1987), Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C.IV, Bakı: Elm Neşriyyatı.
ORUZBAEVA, B. O. vd. (1988), Russko-Kirgizskiy Slovar, Orusça-Kırgızça Sözdük, Başredaktör: B. O. Oruzbaeva, Frunze,
ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÖZKAN, Nevzat (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
PRÖHLE, Wilhelm (1991), Karaçay Lehçesi Sözlüğü, (çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
REBİ, David (2004), Krımçakskiy Yazık, Knmçaksko-Russkiy Slovar, Simferopol: Dolya.
RUSCA-TURKCE LUGET (RTL) (1928, 1929), Russko-Tyurkskiy Slovar, C. I, II, Bakı: Azerneşr.
SEYDAKMATOV, K. (1988), Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdügü, Frunze: İlim Basması.
TAMİR, Ferhat (1989), Barköl'den Kazak Türkçesi Metinleri (Gramer-Metin-Sözlük), Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
TARAMA SÖZLÜĞÜ (TaS) (1971), C. V, O-T, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan.
TAVKUL, Ufuk (1989). "Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler", TDAY Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 193-254.
TAVKUL, Ufuk(2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TEKİN, Talat vd. (hzl.) (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yayınları.
TOPARLI, Recep vd. (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TATAR TELENED ADLATMALI SÜZLEGE (TTAS) (1977), C. I, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
TATAR TELENED ADLATMALI SÜZLEGE (1979), C. II, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
TATAR TELENED ADLATMALI SÜZLEGE (1981), C. İÜ, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
TATARÇA-TÖREKÇE SÜZLEK (TTS) (1997), Kazan-Moskov: İnsan Neşriyatı.
TUZGUÇİ, Necip Emir (1968), Uygurca-Rusça Lügat, Moskva: Sovetskaya Ensiklopediya Neşriyatı.
TÜRKÇE SÖZLÜK (2005), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TÜRKİYEDE HALK AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜ (1963-1982), C. 1-12, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TÜRKMEN DİLİNİD SÖZLÜGİ (1962), Aşgabat: Türkmenistan SSR İlimlar Akademiyasınıg Neşiryatı.
URAKSİN, Z. G. (Hzl.) (1996), Başkortsa-Russa Hüzlek, Meskey: Neşriete Digora, Russkiy Yazık.
VASİLİEV, Yuriy (Cargıstay) (1995), Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YAMAN, Ertuğrul, Nizamiddin Mahmud (1998), Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YUDAHİN, K. K. (1988), Kırgız Sözlüğü, C. II, Çev. Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YUDAHİN, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü, C. I, Çev. Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
YUSUF, Berdak (1993), Türkçe-Uzbekça ve Uzbekça-Turkça Lügat, Taşkent.
YUSUF, Berdak, Mehmet Mahur Tulum (1994), Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi-Özbekistan Türkçesi, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
ZEYNULLİNA, G. D. (1996), Türkçe-Başkurtça Başkurtça-Türkçe Sözlük, Öfö: Başkortostan "Kitap" Neşriete.