MUHACERET’TEKİ RUSYA TÜRKLERİNİN SSCB DIŞINDAKİ KÜLTÜREL FAALİYETLERİ

Bolşeviklerin Rusya’da kontrolü ele geçirmelerinden sonra Bolşevizm karşıtı aydınlar başta Türkiye olmak üzere Avrupa’nın çeşitli ülkelerine dağıldılar. Türkistan ve Volga boylarında kurulan otonomilerin tamamı 1917 Ekim İhtilali sonrasında ortaya çıkmıştı. Ancak, Rusyalı Türklerin 1917 ile 1920 yılları arasında Türkistan’ın değişik yerlerinde kurdukları muhtariyet hükümetleri ve bağımsız cumhuriyetler Bolşevik güçleri tarafından silah zoruyla ortadan kaldırıldı. Yeni yönetim tarafından 20 Kasım 1917 tarihli deklarasyonla ilan edilen Rusya'daki Müslümanlara yönelik özgürlük, eşitlik ve kendi kaderini kendileri belirleme çağrısının inandırıcı olmadığı, 4 ay gibi kısa bir süre sonra anlaşılınca, Rusya'daki çeşitli Türk boyları arasından çıkan aydınlar, SSCB dışında bağımsızlık mücadelelerini yürütmeye karar verdiler. Bolşevik Devrimi’nden sonra Türkiye Cumhuriyeti’ne sığınan muhacir aydınlar Sovyet hâkimiyeti altındaki farklı bölgelerden; Volga (İdil-Ural), Kırım, Orta Asya, (Güney ve Kuzey) Kafkasya’dan gelmişlerdir. Sovyet hâkimiyetinden kaçan çeşitli Türkî gruplar, Çin, Japonya, Finlandiya, çeşitli Avrupa ülkeleri, İran, Afganistan ve Türkiye’ye gelmiş ve cemaatler oluşturmuşlardır. XX. yüzyıl başından itibaren Türkistan dışında muhacir olarak yaşamak zorunda kalan aydınların göç etmeleri farklı zamanlarda farklı sebeplerden kaynaklanmıştır. Bu sebeplerden birincisi; yani ilk büyük göç dalgası Çarlık Rusyası’na karşı başlatılan 1916 isyanıdır. İkinci büyük göç dalgası Basmacılık Hareketi’nin en şiddetli olduğu yıllarda ortaya çıkmıştır. Üçüncü göç dalgası ise bu araştırmanın da konusu kapsamında değerlendirilecek olan Sovyetler Birliği’nde yürütülen uygulamalardır. Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’ne 1920’li ve 1930’lu yıllar arasında, Sovyetler Birliği’nin değişik bölgelerinden gelen Türkistanlı aydınların Türkiye’de gerçekleştirdikleri kültürel faaliyetleri ile sınırlı tutulmaya çalışılmıştır.

Cultural Activities of Turk of Russia in Immigration Outside the USSR

After the Bolsheviks took control of Russia, the anti-Bolshevist intellectuals dispersed to various European countries, especially Turkey. When the call for freedom, equality, and self-determination for Muslims in Russia, announced by the new administration with the declaration dated November 20, 1917, was understood as unconvincing, after a short time of 4 months, the intellectuals from among the various Turkish tribes in Russia started their struggle for independence outside the USSR. They decided to run. Emigrant intellectuals who took refuge in the Republic of Turkey after the Bolshevik Revolution came from different regions under Soviet rule; they came from the Volga (Idil-Ural), Crimea, Central Asia, (South and North) the Caucasus. Various Turkic groups fleeing the Soviet domination came to China from arious European countries, Iran, Afghanistan, and Turkey, and formed communities. The first of these reasons; In other words, the first great immigration wave was the 1916 rebellion against Tsarist Russia. The second great migration wave emerged in the years when the Basmacılık Movement was at its most violent. The third wave of migration is the practices carried out in the Soviet Union, which will be evaluated within the scope of this research. In this study, it has been tried to be limited to the cultural activities of Turkistani intellectuals who came to the Republic of Turkey from different parts of the Soviet Union between the 1920s and 1930s.

PDF

___

AKA, İ. (1999). “1920-1930 Yılları Arasında Azerbaycanlıların Yurtdışındaki Kültürel Faaliyetleri”. Türk Kültürü, Mart 1999, 139-143.
AKPINAR, Y. (2019). İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri 2/Fikri Eserleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
ALLWORTH, E. (1971). Soviet Nationality Problems. New York: Columbia University Press.
ALLWORTH, E. (1973). The Nationality Question in Soviet Central Asia. New York: Praeger.
AMMAUR, L. “La Restauration du Tekke des Ouzbeks a Üsküdar”. Observatoire Urbain d’Istanbul, İstanbul 1994, 14-18.
ANDİCAN, A. (2009). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya. İstanbul: Doğan Kitap.
ANDİCAN, A. (2020). Cedidizmden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
ARSAL, S. M. (2021). Türk Tarihi ve Hukuk. Ankara: Türk Tarih kurumu Yayınları.
ARSAL, S. M. (1957). “A. Battal Taymas”. Dergi, Münih 1957, 36-47.
ATMACA, E. B. (2020). Sovyetlere Muhalefet Türk Siyasi Muhacirlerinin Bolşevik ve Türk Devimlerine Bakışı (1923-1934). Ankara: Karakum Yayınevi.
BAŞER, H. “Türkistan’ın Sesi”. Dergi, Münih 1956, 118-120.
BAŞKARMA. “Okuçılarımız Dikkatine”. Yaş Türkistan, Nisan 1935, 1.
BENNIGSEN, A. and WIMBUSH, E. S. (1979). Muslim National Communism in the Soviet Union. A Revolution Strategy for the Colonial World. Chicago: University of Chicago Press.
BENNIGSEN, A. and BROXUP, M. (1983). The Islamic Threat to the Soviet State. London: Croom Helm.
ÇOKAYOĞLU, M. (1937). “Yaş Türkistan'ıñ 9 nçı Yılı (1937-Dekabr-1929)”. Yaş Türkistan, Dekabr 1937, 4-8.
DOĞAN, G. G. (2020). “Dünyada ve Türkiye’de Turancılık”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, C. IV, İstanbul 2020, 388-408.
DOKTOR İLTER (1932). “İstanbul’da Türkistan Küni (Türkistan Türk Gençler Birligi'niñ 5 nçi Yılı 1927 Temmuz 1932)”. Yaş Türkistan, Noyabr 1932, 26–30.
DOKTOR İLTER (1933). “Türkistan Türk Gençler Birligi'niñ 10 nçi Umumi Yığılışı”, Yaş Türkistan, Oktabr 1933, 27–32.
DR. OKTAY (1943). “Dr. Mecdeddin Delil”. Milli Türkistan, Mart 1943, 26-28.
FEYZİOĞLU, T. (1986). Atatürk ve Milliyetçilik. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
FISHER, A. W. (1978). The Crimean Tatars. Stanford: Hoover Institution Press.
HAYİT, B. (1975). Türkistan: Rusya ile Çin Arasında. İstanbul: Otağ Yayınları. [Genişletilmiş yeni yayını: Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi. (1995). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları].
HAYİT, B. (1978). Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin İzleri. İstanbul: Sabah Yayınları.
HENZE, P. B. (1988). “Ulusul İç Muhalefetin Görünümü ve Yarattığı Sorunlar: Tarihsel ve İşlevsel Karşılaştırmalar”. Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar (çev. Yuluğ Tekin Kurat). Ankara: Yeni Forum Yayınları.
İLTER (1931). “Marşımız”. [Şiir] Yaş Türkistan, Sintabr 1931, 40.
KANLIDERE, A. (2012). “Ayaz İshakî (1878-1954) ve Türkiye’de Türkçülük Fikrinin Evrimi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2012, 77-124.
NALCIOĞLU ULUSOY, B. (2004). Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin İstanbul’daki Basın Etkinliklerinin (1923-1931) Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
SOYSAL, G. (2020). “Rusya Kökenli Aydınların Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin İnşasına Katkısı”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları, IV: 483-504.
TERZİ, Â. (2008). Azerbaycan Yurt Bilgisi (1-36 Sayılar Birleştirilmiş Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÖZCAN, Ö. (2000 ). “Sovyet Mahkûmu Muhacir Türklerin Mücadeleleri”. Toplumsal Tarih, Nisan 2000, 56-63.
KARA, A. (2013). “Türkiye'deki Kazaklar Hakkında Araştırmalar”. Ocak 2013, 1.
KOCAOĞLU, T. (2000a). “Türkistan'da Osmanlı Türk Subaylarının Faaliyetleri (19141923)”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunun 700. Yıldönümüne Armağan), İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, IV: 21-35.
KOCAOĞLU, T. (2000b). “Turkistan Abroad: The Political Migration From the Soviet & Chinese Central Asia (1918-1997)”, Migration in Central Asia: Its History and Current Problems (haz. Hisao Komatsu, Obiya Chika, John S. Schoeberlein). Osaka: The Japan Center for Area Studies, 113-126.
KOCAOĞLU, T. (2001). Türkistan'da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924/Reform Movements and Revolutions in Turkistan: 1900-1924. Harlem: SOTA.
KÖSEOĞLU, T. (2019). Sovyetler’in Türkistan’ı Dönüştürme Politikasına Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939). Ankara: Türk Tarh Kurumu Yayınları.
KÖSEOĞLU, T. (2021). “Kızıl Rusya’da Milliyetler Siyaseti -Türkistan Örneği-“, Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, Ankara 2021, 39-53.
TAŞKIN, Y. (2020). “Sadri Maksudi Arsal”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul: İletişim Yayınları 2020, IV: 496.
[İSİMSİZ] (1924 ). “İkinci Yıla Geçerken”. Yeni Kafkasya, Ekim 1924, 15-23.
[İSİMSİZ] (1931). “Yaş Türkistan'ıñ Üçünçi Yıllıgı”. Yaş Türkistan, Dekabr 1931, 1–4.
[İSİMSİZ] (1933). “Türkistan Türk Gençleri Birligi (VI nçı Yıl Dönimi Münasebetiyle)”. Yaş Türkistan, Avgust 1933, 6–8.