KLASİK SONRASI DEVİR ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ TÂRÎH-İ REŞÎDÎ TERCÜMESİ - DEFTER-İ EVVEL’DEKİ İSİM+YARDIMCI FİİL KURULUŞUNDAKİ BİRLEŞİK FİİLLER

Çağatay Türkçesinin 17. yüzyıl başından 20. yüzyıl başlarına kadar devam eden ve Eckmann’ın tasnifinde “Klasik Sonrası Devir (1600-1921)” olarak yer alan son dönemi, aynı zamanda Türkistan ve İdil-Ural bölgelerindeki modern Türk lehçelerinden önceki son devirdir. Bu dönemde meydana getirilen eserlerde isim+yardımcı fiil kuruluşundaki birleşik fiillerde çeşitlilik söz konusudur. Dönem eserleri incelendiğinde; Türkçede tarihî dönemlerden beri görülen et-, eyle-, kıl-, bol-/ol- yardımcı fiillerinin dışında, bu fiillerin fonksiyonlarına sahip ve kendi anlamlarından farklı kullanılan körset-, tap- gibi yardımcı fiillerin mevcut olduğu görülmüştür. Bu fiillere eklenen isim unsurları ise daha çok Arapça ve Farsça kökenli kelimeler hatta tamlamalardır. Bahsi geçen kullanımlar, döneme ait eserlerden Târîh-i Reşîdî Tercümesi - Defter-i Evvel’deki örnekler arasından seçilmiştir. Çalışmada adı geçen eserdeki örnekler aynı yüzyıllardaki diğer eserlerle karşılaştırılarak Klasik Sonrası Devir Çağatay Türkçesindeki birleşik fiillerin çeşitliliği gösterilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen örnekler ve kullanımlar, Çağatay Türkçesi dönemindeki birleşik fiillerin zenginliğini ortaya koymaktadır ve bu örneklerin madde başı olarak gösterilmesi tavsiye edilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, Klasik Sonrası Devir Çağatay Türkçesi, birleşik fiiller, Târîh-i Reşîdî Tercümesi, yardımcı fiil.

Compound Verbs in The Structure of Noun+Auxiliary Verbs in Târîh-i Reşîdî Tercümesi - Defter-i Evvel Written in Post-Classical Period Chagatay Turkish

The last period of Chagatay Turkish from the beginning of the 17th century to the beginning of the 20th century and mentioned as "Post-Classical Period (1600-1921)" in Eckmann's classification, it is also the last period before modern Turkic dialects in Turkestan and Idil-Ural regions. In the works of this period, there is variety in the compound verbs in the formation of noun + auxiliary verb. When these works are examined; apart from the auxiliary verbs et-, eyle-, kil-, bol-/ol-, which have been seen in Turkish since historical times, it has been observed that there are auxiliary verbs such as körset-, tap-, which have the functions of these verbs and are used differently from their own meanings. The noun elements added to these verbs are mostly Arabic and Persian origin words and even phrases. These findings were selected from the examples in Târîh-i Reşîdî Translation - Defter-i Evvel, one of the works belonging to the period. The examples in the work mentioned in the study will be compared with other works in the same centuries to reveal the variety of compound verbs in the Post-Classical Period of Chagatay Turkish. The stated examples and usages are indicative of the richness of the compound verbs in the Chagatay Turkish period. It can be recommended to show these examples as lexical entry word in the dictionary studies where the vocabulary of this period is included.

Keywords:

Chagatay Turkish, Post-Classical Period of Chagatay Turkish, compound verbs, Translation of Târîh-i Reşîdî, auxiliary verb.,

PDF

___

ABİK, A. D. (2001). “Nevâyî’nin Eserlerinde İsim ve Yardımcı Fiille Kurulmuş Birleşik Fiiller.” Türk Kültürü. S. 455, s. 185-192.
ABİK, A. D. (2004). “Nevâyî’nin Üç Eserindeki Deyimlerin Farsça ile Karşılaştırılması”. Çukurova Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 13, s. 211-222.
ABİK, A. D. (2005). “Türkçede “Vefât” Kelimesi Ve Yardımcı Fiilleri”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt 14, Sayı 2, s.13-28.
AŞÇI, U. D. (2012). Mirzā Aḫmed bin Mirzā Kerįm Mûsâ-Nâme (İnceleme- Transkripsiyonlu Metin-Çeviri- Dizin-Tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
BODROGLİGETİ, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
ECKMANN, J. (1966). Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University Publications.
ECKMANN, J. (2003). Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
Muhammed Sadık KÂŞGARÎ. Reşîdî Türkî / Tercüme-i Târîh-i Reşîdî. Akademiya Navk Narodov Azii Enstitüsü Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No: C 569. Petersburg.
ÖZKAN NALBANT, B. (2011). Çağatay Türkçesiyle Şerhü’r-Risale fi’t-Tasavvuf İnceleme-Metin-Dizin. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
TAMİR, N. (2019). Muhammed Sâdık Kâşgarî’nin Târîh-i Reşîdî Tercümesi Defter-i Evvel (İnceleme - Metin - Dizin). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2019.
TEKİN, F. (2010). XIX. Yüzyıl Çağatay Edebiyatının İki Kadın Şairi Üveysî ve Nâdire. Ankara: Ankara Vizyon Yayınevi.
YILDIRIM, T. (2010). Son Döneme Ait Bir Çağatay Metni Mev’ize İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Hat Yayınevi.
İngilizce’den çeviri kısımlar için kullanılan sözlükler:
KARAAĞAÇ, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
PAMİR DIETRICH, A. (2001). Dictionary of Linguistic Terms. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
https://www.seslisozluk.net (10.04.2022)
https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce (10.04.2022)