Nesne Anlatıcının Klasik Türk Edebiyatından Postmodern Edebiyata Serüveni ve Bir Aryballos Hikâyesi

Anlatma esasına dayalı bütün metinler, temelde bir “olay örgüsü” ile bir “anlatıcı”ya dayanır. Hikâyenin anlamlandırılmasının, hikâyede kullanılan dilin ve yazarın üslûbunun da anlatıcıdan bağımsız olmadığı düşünülecek olursa, anlatma esasına dayalı edebî metinler için anlatıcının vazgeçilmezliği, doğal olarak anlatıcının konumunu irdelemeyi gerekli kılar. Bu anlatıcı bir de alışılmışın dışında niteliğe sahipse dikkatleri daha çok cezbeder. Bazı şair ve yazarlar, karakterlerinin benliklerini kurulan nesne ilişkileri vasıtasıyla inşa ederler. Nesneye dönük bu ilgi, zamanla modern metinlerde daha da ileri gidilerek nesnenin “anlatıcı” hüviyeti kazanmasını sağlamıştır. Cansız nesne ve hayvanların bilinçle donatılmış ana karakterler olarak hizmet ettiği anlatı türü, 18. yüzyıl İngiliz edebiyatında “novel of circulation, itnarrative, object narrative, object tales” gibi isimlerle anılır. Bu türden eserlerde nesne ve hayvanlar tipik olarak kendi hayat hikâyelerini anlatır gibi görünseler de arka planda biyografileri her zaman başkalarının hikâyelerine odaklanır. Nesne anlatıcının yazarlar tarafından sevilip sıklıkla tercih edilme nedenleri arasında, bu nesnelerin hiçbir insanın yapamayacağı şekilde sınıflar ve rütbeler arasında hareket edebilme ve her statüden insanın hikâyesinin anlatıcısı olabilme kabiliyeti gelir. Bir diğer tercih sebebi ise nesne anlatıcının, kimi zaman satirik kimi zaman didaktik bir işlev üstlenebilmesidir. Nitekim nesne anlatıcı, bir nesne tarafından tecrübe edilmesi mümkün olan durumu yansıtmak suretiyle okuyucunun onunla empati kurarak konuya farklı bir bakış açısından yaklaşmasını sağlar. Bununla birlikte konuşma yetisine sahip olmayan insan dışı bir anlatıcı, alışkanlıkları kırıp okuyucuyu yabancılaştırarak edebî hazzı ve farklı bir deneyim yaşayan okurun türe olan ilgisini artırır. Bu çalışmada öncelikle, 18. yüzyılda dolaşım romanları ile başladığı ifade edilen nesne anlatıcı geleneğinin klasik Türk edebiyatında da benzer örneklerinin mevcut olup olmadığını tartıştım. Ardından da son dönem Türk edebiyatında dolaşım anlatılarına örnek teşkil eden Arkeolog Prof. Dr. Güven Bakır’ın hazırlayıp kaleme aldığı Aryballos: Vazo, Kara Böcek, Devedikeni ve Yılan Üzerine Bir Masal (İzmir’e Antik Güzelleme) adlı eserini nesne anlatıcı bağlamında inceledim.

Anahtar Kelimeler:

nesne anlatıcı, dolaşım romanı, klasik Türk edebiyatı, postmodern edebiyat, aryballos

The Adventure an Aryballos as an Object Narrator from Classical Turkish Literature to Postmodern Literature

All narrative-based texts are essentially based on a “plot” and a “narrator”. The story’s interpretation, the language used in the story, and the author’s style are not independent from the narrator where the narrator’s crucial role in narrative literary texts inherently requires the analysis of the narrator’s the position. If this narrator is not a human being, it attracts even more attention. Some poets and writers construct characters personalities through their relations with the objects in thier works. Over time, this interest in the object, has gone further in modern texts and has enabled the object to gain the role of a “narrator”. The object narrative genre, in which inanimate objects and animals serve as conscious main characters, is known as “novel of circulation”, “it-narrative”, “object narrative”, or “object tales” in 18th century English literature. In such works, objects and animals typically appear to tell their own life stories, but in the background their biographies always concentrate on the stories of others. One of the reasons the object narrator is much admired and frequently used by writers is the ability to move between social classes in a way that no human being can and to tell the stories of people from all statuses. Writers prefer to use an object narrator due to its satirical or didactic functions. Indeed, by reflecting the situation that can be experienced by an object, the object narrator enables the reader to approach the subject from a different perspective by empathizing with it. As a matter of fact, a non-human narrator who does not have the ability to speak, breaks habits and alienates the reader, which increases both literary pleasure and the reader’s interest in the genre through a different experience. In this study, I first discuss whether there are similar examples of the object narrator tradition in classical Turkish literature, which begun with the novels of circulation in the 18th century. Then, I discuss Aryballos, a novel written by Archaeologist Prof. Dr. Güven Bakır, which is an example of circulation narratives in recent Turkish literature: A Tale about a Vase, a Black Beetle, a Thistle and a Snake (An Ancient Beautification of Izmir), in the terms of the object narrators employed.

Keywords:

object narrator, novel of circulation, classical Turkish literature, postmodern literature, aryballos,

PDF

___

Aktaş, Ş. (2000). Roman sanatı ve roman incelemesine giriş. Akçağ.
Alpay Tekin, G. (1992). Çengnâme, Ahmed-i Dâ‘î. Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Türkçe Kaynaklar XIV.
Blackwell, M. (2003). The secret life of things: Animals, objects, and it-narratives in eighteenth-century England. Bucknell University.
Blackwell, M. (2004). The it-narrative in eighteenth-century England: Animals and Objects in Circulation. Literature Compass 18 (4), 1-5.
Chatman, S. (2008). Öykü ve söylem & filmde ve kurmacada anlatı yapısı (Ö. Yaren, Çev.) De Ki.
Çokum, S. (1995). Rozalya ana. Ötüken.
Demir, Y. (2002). İlk dönem Türk hikâyelerinde anlatıcılar tipolojisi (1871-1890). Dergâh.
Dervişcemaloğlu, B. (2014). Anlatıbilime giriş. Dergâh.
Dervişcemaloğlu, B. (2022). Çözülemeyen bulmaca & anlatıcı üzerine tartışmalar. Dergâh.
Douglas, A. (1993). Britannia’s rule and the it-narrator. Eighteenth-Century Fiction 6 (1), 65-82.
Esen, N. (2001). Orhan Pamuk’un romanlarında anlatım çeşitliliği. Varlık, (1123), 11-14.
Gökalp, H. (2009). Tecride gizlenen anlatıcı ve divan şiiri anlatıcı tipolojisinde yeni tipler. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (20), 165-186.
Gökalp Alpaslan, G. (1996). Modern anlatı ve geleneksel anlatı kavramları çerçevesinde kuramsal bir karşılaştırma çalışması. II. Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 18 Mart Üniversitesi.
Güngör, B., T. Bolat (2018). Nesne ve edebiyat. Hikâye kuran nesneler (A. Cüneyt Issı, T. Bolat, Ed.) Hece. Jahn, M. (2012). Anlatıbilim (B. Dervişcemaloğlu, Çev.) Dergâh.
Kumsar, İ. A. (2021). Nesne-Anlatıcılar ve edebiyatımızdan bir örnek: Bir liranın başından geçenler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (26), 698-719.
Moran, B. (2003). Edebiyat kuramları ve eleştiri. İletişim.
Perec, G. (2016). Şeyler (S. Tamgüç, Çev.) Metis.
Pamuk, O. (1998). Benim adım kırmızı. İletişim.
Sağlık, Ş. (2008). Modern/Postmodern öykü ve romanda anlatıcının değişimi ve işlevi. Hece Modernizmden Postmodernizme Özel Sayısı 138/139/140, 297-310.
Sözen, M. (2008). Anlatı mesafesi-anlatı perspektifi kavramları, sinematografik anlatı ve örnek çözümlemeler. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (8), 123-145.
Şefik Can (2014). Mevlâna, konularına göre açıklamalı Mesnevî tercümesi 1-2. Ötüken.
Topçu, H. (2015). Anlatıcı sorunsalı ışığında Türk romanına dair bir değerlendirme [Yayımlanmamış doktora tezi] Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yivli, O. (2020). Anlatıcı sorunsalı. Söylem Filoloji Dergisi 5 (1), 8-20.
Yücel Çetin, A. (2016). Türk halk hikâyelerinde anlatıcı tipolojisi. Kitabevi.
Elektronik Kaynaklar: URL-1 Asal, Raşel Rakella (2018). “Yeni Roman’ın ‘Nesne’ Odaklı Dünyası”, https://oggito. com/icerikler/yeni-roman-in-nesne-odakli-dunyasi/58879 (Erişim Tarihi: 05.09.2022)
URL-2 Türkçe Sözlük, “nesne”, https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 05.09.2022).