Sovyet Dönemi Kırgız Romanında Basmacı Hareketi

Basmacı hareketi, Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla Türkistan’da oluşan yeni düzene karşı çıkan halkın millî mücadelesini ifade etmektedir. Hokand’da başlayıp kısa sürede Türkistan coğrafyasının tamamına yayılan basmacı hareketi, Kırgızistan’ın kuzey ve özellikle güney bölgesinde aktif olmuştur. 1916’da Ürkün hadisesini derinden yaşayan Kırgızlar için bu yeni hareketin varlığı ve varoluş mücadelesi önemlidir. Ürkün’den bahseden veya doğrudan merkezine Ürkün’ü alan pek çok edebî eserin varlığı bilinmektedir. Bu noktadan hareketle tüm Türkistan’ı etkileyen basmacı hareketinin Kırgız romanında görünümünün olup olmadığı veya nasıl olduğu sorusu açığa çıkmaktadır. Bu doğrultuda çalışma, zikredilen soruya cevap arayarak Sovyet dönemi Kırgız romanında basmacı hareketini, Sovyet gerçekçiliği bağlamında incelemiştir. Çalışmada doğrudan basmacıları ve onların eylemlerini ele alan romanlar ile kurgunun içerisinde hareketten yalnızca yüzeysel olarak bahseden eserlerden bir örneklem seçilmiştir. İncelenen romanlarda Basmacı hareketinin tarihî gerçeklikten farklı olarak okura sunulduğu görülmüştür.Yeni düzene karşıt olan ve rejim tarafından basmacı/haydut olarak görülen kişiler, hegemonyanın tahakkümü sebebiyle çoğunlukla “terörist, düşman, tañ düşmanları, Lenin düşmanları, hain, it, çeteci, dinci, bozuk, fesat, kurnaz, ikiyüzlü, milliyetçi, kulak, manap, zengin” şeklinde olumsuz olarak betimlenmiştir. Edebiyat partinin ideolojik bir aygıtı olduğu için romanlar yoluyla basmacı hareketinin kara propagandası yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sovyet edebiyatı, Kırgız romanı, Basmacı/Korbaşı hareketi, Basmacılar/korbaşılar

The Basmachi Movement in Soviet Period Kyrgyz Novels

The Basmachi or Korbashi movement refers to the national struggle of people who opposed the new order formed in Turkestan with the establishment of the Soviet Union. It emerged first in Kokand and influenced all of Turkestan in a short time. The movement was active in the north and especially the south regions of Kyrgyzstan. This new movement and the struggle for its existence were important for the Kyrgyz, who deeply experienced the Urkun incident in 1916. Various studies have mentioned Urkun. From this point of view, it is important to investigate how the ‘Basmachi’ movement is reflected in Kyrgyz novels. Accordingly, the present paper examined the Basmachi movement in Soviet Era Kyrgyz novel in the context of Soviet realism by seeking an answer to the aforementioned question. The sample consisted of novels that deal directly with the Basmachi and their actions along with works that only superficially touched upon the movement. The Basmachi movement was introduced to the reader differently from the historical reality in the novels examined. Individuals who were against the new order and were considered as raiders/bandits by the regime, were mostly described negatively as terrorist, enemy, enemies of tañ, enemies of Lenin, traitor, dog, vigilante, religionist, mischief-maker, depravedness, cunning, hypocritical, nationalist, kulak, manap, or rich due to the hegemonic domination. Literature was seen as an ideological device of the party, so black propaganda of the Basmachi movement was made through the novels.

Keywords:

Soviet literature, Kyrgyz novel, Basmachi/Korbashı movement, Basmachi/korbashı,

PDF

___

Abdukarimov, M. (1960). Caşagım kelet. 1. Kitep. Kırgız Mamlekettik.
Akmataliyev, A. (Ed.). (2015). Kırgız tilinin sözdügü I. Tom. Avrasiya.
Akmataliyev, A. A., Baygaziev, S. O., Caynakova, A. C., Marazıkov, T., Musayev, S. C., Sadıkov, T., ve Erkebayev, A. E. (2017). Kırgız adabiyatının tarıhı xx kılımdın adabiyatı (20-60. Cıldar). VI-Tom. Kut-Ber.
Akmatov, K. (1979). Mezgil. Kırgızstan.
Altımışova, Z. (2017a). 1920-30’lu yıllarda Kırgızistan’da Basmacı hareketi (A. Kara, Ö. Kul, F. Ferhatoğlu, Ed.) Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (ss. 117-134) içinde. Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB).
Altımışova, Z. (2017b). Kırgızistan’da basmacı hareketiyle ilgili yeni bilgiler. Bilig. (82), 91-116.
Althusser, L. (2014). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (A. Tümertekin, Çev.) İthaki
Artıkbayev, K. (2013). XX. yüzyıl Kırgız edebiyatı tarihi (M. Dıykanbeyeva, Akt.) Bengü.
Artıkbayev, K. (2018). Kuykum sözdün çeberi (A. Akmataliyev, A. Kadırmambetova, Haz.) Adabiyattaanuu 12-kitep. (s. 60-80) içinde. Poligrafbumresursı.
Asanaliyev, K. (2018). Kırgız romanı. Körkömdük kriteriyler. (A. Kadırmanbetova- A.Kaçkınbay Kızı, Haz.) Klassik İzildöölör Adabiyattaanuu 10. Kitep (ss. 3-37) içinde. Poligrafbumresursı.
Aytbayeva, A. (1966). Tamçı kan. Kırgızstan.
Azap, S. (2017). Tölögön Kasımbekov insan ve eser. Bengü.
Bademci, A. (2008). 1917-1934 Türkistan millî ı̇stiklâl hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa. 1.Cilt. Ötüken.
Baygaziyev, S. (2018). XX kılımdagı Kırgız dramaturgiyasının tarıhı (20-59 Cıldar). (A. Akmataliyev, C. Turgunbayeva, Haz.) Klassikalık İzildöölör cana Tekstter Adabiyat Taanuu, 11-Kitep Dramaturgiya. (ss. 202-507) içinde. Poligrafbumresursı.
Bayram, B. (2019). Zarif Beşiri’nin “Üzbek edebiyatı” adlı eseri: bakış açısı-içerik incelemesi. Türkbilig. (38), 31-42.
Baytemirov, N. (1958). Akırkı ok. Kırgızmambas.
Baytemirov, N. (1966). Tarıh esteligi. Kırgızmambas.
Bozorov, S. ve Bozorov, İ. (2019). Özbek hikâyelerinde millî azatlık hareketinin yansıması. Vestik Bişkekskogo Gumanitarnogo Universiteta. 2(48) 47-50. DOI: 10.35254/bhu.2019.48.22
Cantöşöv, K. (1963). Han teñirilik çaban. (bilinmeyen yayınevi).
Devrisheva, K. (2016). Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti tarihinin bazı meseleleri. SUTAD. (39), 187-198. DOI: 10.21563/sutad.187014
Dıykanbay, M. (2021). Kırgız romanı başlangıçtan bağımsızlığa. Fenomen.
Dıykanbayeva, M. (2017). Kırgız kültüründe boz üy. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. (38), 217-226.
Düyşön, K. (2019). Orus-Kırgız adabiy baylanışı. (N. Iysayeva, C. Keldibekova, Haz.) Klassikalık İzildöölör cana Tekstter Seriyası. Print Ekspress.
Edilbayev, K. (2018). Canrdın canılanuu protsessi. (A. Akmataliyev, R. Eşmatov,Ed.) Klassikalık İzildöölör cana Tekstter. Adabiyattanuu 9. Kitep (s. 500-524) içinde. Poligrafbumresursı.
Gutlıyev, G. (2017). Türkmenistan’daki basmacılık hareketi (1918-1924) üzerine değerlendirmeler. Anadolu Kültürel Araştırmalar Dergisi. 1(2), 85-96.
Hayit, B. (1987). Sovyetler Birliğindeki Türklüğün ve İslamın bazı meseleleri. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Hayit, B. (2004). Millî Türkistan hürriyet dâvası. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Hayit, B. (2006). Ruslara karşı Basmacılar hareketi. Babıali Kültür.
Kallimci, İ. T. (2009). Bağımsızlık sonrası modern Kırgız şiirinde millî temalar [Yayımlanmamış doktora tezi] Ege Üniversitesi.
Karakaş, Ş. (1996). 20. yüzyıl Türk dünyası edebiyatı üzerine bir deneme. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. (2), 279-315.
Karakaş, Ş. (2019). Özbek romancı Abdullah Kadîrî ve Ötken künler romanı. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi. 5(9). 121-140.
Kasımbek, T. (2003). Kırılan kılıç I (Han Sarayı) (İ. Atabey, S. Koç, Akt.) Yargı.
Kasımbek, T. (2004). Kırılan kılıç II (İsyan) (İ. Atabey, S. Koç, Akt.) Yargı.
Kasımbekov, T. (1990). Kelkel. Mektep.
Kıllıoğlu, M. E. (2022). Orta Tugay adası üzerinde Sovyet-Afgan sınır anlaşmazlığı ve Basmacı isyanı. GTTAD. 4(7). 261-282. DOI: 10.53718/gttad.947548
Kurbanova, N. (2017). Sovyet hükümeti ve geniş müslüman kitleler arasındaki ilişkisorunları bağlamında Basmacı hareketi (1920’lerde Kırgızistan örneği üzerine). (A. Kara, Ö. Kul, F. Ferhatoğlu,Ed.),Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (s. 85-98) içinde. Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB).
Lenin, V. İ. (2008). Edebiyat ve sanat üzerine (E. Aksu, Çev.) Payel.
Moran, B. (2009). Edebiyat kuramları ve eleştiri. İletişim.
Saspayev, A. (1977). Partorg. Adabiyat.
Saspayev, A. (1989). Too çabalekeyi. Adabiyat.
Sıdıkbekov, T. (1962). Temir. Kırgız Mamlekettik.
Şener, A. (2022). Sovyet dönemi Kırgız romanında ideolojik tipler [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ölçekçi, T. (2017). Günümüzde Rusya ve Orta Asya Devletleri’nin Türkistan bağımsızlık hareketine bakışları. (A. Kara, Ö. Kul, F. Ferhatoğlu, Ed.) Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (s. 135-150) içinde. Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB).
Ömürbayev, S. (1984). Örttüü keçüü. Kırgızstan.
Ömürbayev, S. (1986). Cer ene. Kırgızstan.
Togan, V. Z. (2015). Hâtıralar. Türkiye Diyanet Vakfı.
Tolkun, S. (2017). Sovyet dönemi ve sonrası Özbek edebiyatında ‘Basmacılık’ konusu. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 3(1), 32-62.
Tolkun, S. (2021). Türkistan İstiklalcilik hareketi ve komutanları üzerine iki yayın. International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies. 3(5), 115-124.
Türkeş, A. O. (2017). Romana yazılan tarih. Z. Uysal (Hz.) Edebiyatın omzundaki melek. 81-149. İletişim.
Uysal, Z. (2017). Giriş: Edebiyatın omzundaki melek. (Z. Uysal, Haz.) Edebiyatın omzundaki melek. 7-25 İletişim.
Yelok, S. V. (2013). Feyzullah Hocayev ve cedit hareketi. Türk dünyası bilgelerzirvesi: Gönülsultanları buluşması. 423-428 TDKB.
Yeşilot, O. ve Özdemir, B. (2021). Sovyet arşiv belgeleri ışığında Basmacı hareketi. Belleten. 85 (302), 279-309. DOI: 10.37879/belleten. 2021. 279
Yıldırım, S. ve Egamberdiyev, M. (2021). Türkistan’ın işgali ve Sovyetleştirilmesi sürecinde Ermeniler ve bölgede yaptıkları katliamlar. Belleten. 85(302). 227-277. DOI: 10.37879/belleten.2021.227
Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü. C. I. Türk Dil Kurumu.
Elektronik kaynaklar: URL-1: Kırgız kinosuna sayakat: “Taygak Keçüü” Tasması. Erişim Tarihi 05.04.2022, http:// mediamanas.kg/1253-kyrgyz-kinosuna-sayakat-taygak-kech-tasmasy.html
URL-2: “Urkuya” (Tarıhıy darektüü bayan). Erişim Tarihi 05.03.2022, https://nookatym.wordpress. com/2016/04/02/уркуя-тарыхый-даректүү-баян/
URL-3: Kasımbekovdun cañılıştıgı, ce Mademinbektin ölümü. Erişim Tarihi 01.04.2022, https://www. google.com.tr/amp/s/www.azattyk.org/amp/kyrgyzstan_literature_history_madaminbek_death_ research/24530238.html