Çağataycanın Sözvarlığı ve Bu Sözvarlığından Birkaç Sözcük Üzerine

Çağatayca Orta Asya Türk Dil Ailesinin en önemli üyelerinden biridir. Bu dille kaleme alınmış metinlere bakıldığında Çağataycanın oldukça geniş bir sözvarlığına sahip olduğu görülür. Bu sözvarlığının genişliğini göstermek amacıyla 55 kadar Çağatayca metnin sözvarlıklarını bir araya getirerek bir Çağatayca Sözlük hazırlama ihtiyacı duyduk. Hazırladığımız bu sözlükte 30.000’den fazla maddebaşı sözcük yer almaktadır. Bu sözlük bize Çağataycanın oldukça ilgi çekici bir sözvarlığına sahip olduğunu ve bu sözvarlığının mutlaka tam anlamıyla ortaya konulması ve incelenmesi gerektiğini gösterdi. Yine bu sözlük sayesinde Çağataycanın sözvarlığı içinde alıntı sözcüklerin fazlalığı ortaya çıktı. Çağataycada Arapça ve Farsçadan alınan sözcüklerin yanı sıra Moğolca, Hintçe ve Soğdca sözcüklere de rastlamaktayız. Bu makalede bu denli zengin ve ilginç bir sözvarlığına sahip olan Çağataycanın sözvarlığı hakkında belli noktalara değindikten sonra bu sözvarlığı içinden kumalak ‘yuvarlak’, çaylak ‘çaylak kuşu, yırtıcılardan, uzun kanatlı, çengel gagalı, fare gibi zararlı hayvanları avlayan tavuk büyüklüğünde bir kuş’, yagdu ‘ışık, parlaklık’, kurumsak ‘ok kılıfı, okluk’ ve soymaç ‘soymaç oyunu’, sakalduruk ‘kadınların bir bıyık gibi çenelerinin altından sarksın diye başlarından tutturdukları inci ipi’, yurtçı ‘konakçı, yurt kuran, yurt yapan, kılavuz’ sözcükleri üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler:

Çağatayca, sözvarlığı, etimoloji, söz yapımı

CHAGATAI VOCABULARY AND A FEW WORDS IN CHAGATAI VOCABULARY

Chagatai is one of the most important languages of Central Asia Turkish Language Family. When we glance at the texts which were written in Chagatai Language, we can see that it has a large vocabulary. With a view to mark this possessions, we prepared a Chagatai-Turkey Turkish etymological dictionary. It has more than 30.000 words. This dictionary indicated that Chagatai Language has more interesting vocabulary and this vocabulary should be stated expressly and analysed. Another point is that loanwords in Chagatai Language are too much. Together with Arabic and Persian, we coincide with loanwords from Mongolian, Indian and Sogdian. In this paper, we will dispute only five words into the vocabulary of Chagatai Language. These are kumalak ‘circular, round’, çaylak ‘a kind of bird’, yagdu ‘light, brightness’, kurumsak ‘quiver’ and soymaç ‘a kind of play’, sakalduruk ‘a strap covered with brocade fixed to a hat, so that the hat may be fastened below the chin and does not fall off’, yurtçı ‘guide, a man who builts homeland’.

Keywords:

Chagatai, vocabulary, etymology, word formation,

PDF

___

Abik, Deniz (1993). Ali Şir Nevâyî’nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat, Metin-Gramatikal İndeks-Sözlük, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Ahundov, E., Semih Tezcan (1978). Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Ankara: TDK.
Arat, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig, I, Metin, İstanbul: TDK (Ankara, 19994).
_______(1959). Kutadgu Bilig, II, Tercüme, Ankara: TTK (Ankara, 19955).
Atalay, Besim (1939-1943). Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi. I-IV, Ankara: TDK (Ankara, 19923).
Buharî, Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmanî. İstanbul.
Canku, Erantepli Ayşegül (1988). Muhammed Salih: Şeybani-name (69b-138b), Tenkitli Metin-İndeks, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Canpolat, Mustafa (1995). Ali Şir Nevayî, Lisānü’t-tayr, Ankara: TDK.
Clauson, Sir Gerard (1960). Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan. London: E. J. W. Gibb Memorial Series.
_______ (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford.
Courteille, Pavet de (1870). Dictionnaire turc-oriental, Paris.
Çelik, Ülkü (1996). Ali Şir Nevâyî, Leylî vü Mecnûn. Ankara: TDK.
Dankoff, Robert, James Kelly (1982-1985). Mahmud al-Kašγari, Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Luγat at-Turk). I-III, Cambridge: Harvard University Press.
Derleme Sözlüğü (1962-1982). c. I-XII. Ankara: TDK.
Doerfer, Gerhard (1963, 1965, 1967, 1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden.
Doerfer Gerhard, TezcanSemih (1980). Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab), Budapest: Akadémiai Kiadó.
Eckmann, Janos (1966). Chagatay Manual, Bloomington: Indiana University Publications Uralic and Altaic Series.
Eraslan, Kemal, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce (1979). Kutadgu Bilig, III, İndeks, İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
Eraslan, Kemal (1992). “Çağatay Şairi Atayi’nin Gazelleri”, TDAY-Belleten 1987: 113-164.
_______ (1999). Mevlânâ Sekkâki Divanı, Ankara: TDK.
Ercilasun, Ahmet Bican (1975). “maç /meç Eki Üzerine”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 21: 83-88.
Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
Fazılova, E. İ. (1976). Hocendi: Latafat-name, Taşkent.
Gabain, Annemarie von (1941 (19502, 19743). Alttürkische Grammatik, Leipzig. [çev. AKALIN Mehmet (1988 (20003)). Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK].
Husam, Addaula Temur Mirza (1908). The Baznama-yi nasirī, ed. D. C. Phillott, London.
İbragimov, A. (1982). Kelürname, Taşkent.
Kaçalin, Mustafa Sinan (2006). Hikayet-i Oguz-name-i Kazan Bég ve Gayrı, İstanbul: Kitabevi.
Kadri, Hüseyin Kazım (1928). Türk Lûgatı II, İstanbul.
Karasoy, Yakup (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme - Metin - Dizin - Tıpkıbasım), Ankara: TDK.
Kaya, Önal (1989). cAlī Şīr Nevāyī: Fevāyidü’l-Kiber, Ankara: TDK.
Kazak Türkçesi Sözlüğü (1984). çev. H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Kononov, A. N. (1958). Rodoslovnaya Turkmen – Soçineniye Abu-l-gazi, Moskva-Leningrad.
Kowalewski, J. (1844-49). Mongol’sko-Russko-Frantsuzskiy Slovar’, Kazan.
Köktekin Kazım, Abdülbaki Çetin (2001). Yusuf Emîrî Dehnâme: Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük- Tıpkıbasım, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
_______ (2000). Seyyid Ahmed Mirza, Taaşşuknâme İnceleme - Metin - Dizin – Tıpkıbasım, Erzurum.
Kut, Günay (2003). ‘Alī Şīr Nevāyī İarāibü’s-sıgar, İnceleme-Karşılaştırmalı Metin, Ankara: TDK Yayınları.
Lutfî, Gül ü Nevrûz. British Museum, Add. 7914, s. 50b-114a.
Nadaleyaev, V. M., vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Nauka.
Nalbant, Bilge (Özkan) (2003). Nevadirü’n-nihaye (Metin, İnceleme, Dizin), Ankara Üniversitesi DTCF Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, çev. İklil Kurban. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ölmez, Zuhal (1993). Mahbûbü’l-kulûb (İnceleme - Metin - Sözlük). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
_______ (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg.
Özönder, Sema Barutçu (1996). Alī Şīr Nevayī, Muhakemetü’l lugateyn. Ankara: TDK.
Öztürk, Faruk (2005). Molla Nizamü’d-din Ahunum. “Hikmet-i Nizamü’d-din (c. II, 1a-55b varaklar). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bişkek.
Radloff, W (1928). Uigurische Sprachdenkmäler. Leningrad.
Redhouse J. W. (1890). A Turkish-English lexicon, Constantinople.
Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
Sevortyan, E. V (1974–2003→). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskix yazıkov I-IV, Moskva.
Steingass, Francis Joseph (1892).Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul.
Şen, Mesut (1993). Bâbürnâme: Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Giriş-Metin-Açıklamalı dizin (Kabil ve Hindistan bölümleri). Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Tarama Sözlüğü I-VI (1963-1972). Ankara: TDK.
Taş, İbrahim (2001). Çağatayca Kur’an Tefsiri 21a-41b (Giriş-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Tatar Tilinin Dialoktologik Süzligi (1993). Haz. F. S. Bayazitova, D. B. Ramazanova, Z. R. Sadıykova, T. H. Heyritdinova, Kazan.
Tekin, Talat (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: TDA Dizisi 13.
_______(1998). “Turkic yurt = Mongolian nutug”, Studia Etymologica Crocoviensia, vol. 3, s. 129- 133.
Teres, Ersin (2009). Çağataycada Söz Yapımı, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm, Ankara Üniversitesi DTCF Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Ankara.
Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. Cilt A-E. İstanbul-Wien: Simurg Yay.
Toparlı, Recep (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
Türk Dil Kurumu, Türk Dil Kurumu, http:// tdkterim.gov.tr, [ET: 05.03.2010].
Türkay, Kaya (2002). ‘Alī Şīr Nevāyī, Bedāyi‘u’l-vasat, Üçünçi Divan. Ankara: TDK.
Türkiyede Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (1939-1952), 6 c., Ankara: TDK.
Türkmen Tiliniŋ Sözligi (1962). Haz. M. Ya. Hamzayev, S. Altayev, G. Atayev vd., Aşgabat.
Vasary, Istvan (2007). “Notes on the formative +dXrXk in Turkic”, Türk Dilleri Araştırmaları, c. 17, s. 371-395.
Yengin, Işık Emel (2000). Muhammed Salih. Şeybaniname (182b-217b) Tenkidli Metin-Tercüme- İndeks, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Yeniay, Turgut (2000). Muhammed Salih. Şeybani-Name (138b-182b) Tenkidli Metin-Tercüme, İndeks, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Yıldırım, Talip (2002). Hüseyin Baykara Divanı: Metin-İnceleme-Dizin, Ankara Üniversitesi DTCF Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
Yılmaz, Sevgi (1988). Muhammed Sâlih: Şeybânînâme (1b-696) metin-indeks, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Yudahin, K. K. (1945-1948). Kırgız Sözlüğü. I-II. çev. A. Taymas. Ankara: TDK (I-II 19882).
Yüce Nuri (1993). Mukaddimetü’l–Edeb. Ankara: TDK.
Zajaczkowski, A. (1958-1961). Najstarsza wersja turecka Husrav u Şirin. 3 c. Warsaw.
Zenker, J. T. (1866-1876). Dictionnaire turc-arabe-persan, Leipzig.